Η κρίση των κρίσεων

 Η Εφημερίδα των Συντακτών, 24-25/9/2022

Εχω, λοιπόν, αυτό το μικρό, αλλά καταπληκτικό προνόμιο. Απ’ το μπαλκόνι του σπιτιού μου, σε μια πολυκατοικία που έχει σκαρφαλώσει στο βουνό, στον Καρέα, βλέπω ένα μικρό κομμάτι Υμηττού. Αραιά δασωμένου, με ό,τι έχει αφήσει η τελευταία πυρκαγιά. Η πλαγιά που μου είναι ορατή ανάμεσα στους κορμούς των πεύκων έχει γίνει ροζ-μοβ. Γεμάτη κυκλάμινα. Ενα λαμπερό κέντημα πάνω στο καφετί χαλί από πευκοβελόνες και χώμα. Στο μεταξύ, μετά την τελευταία μπόρα, σιώπησε και ο τελευταίος τζίτζικας. Δεν σιώπησε απλώς, ψόφησε, αλλά ας μην το κάνουμε μελό. Αυτή είναι η φύση. Κι είναι παρηγορητικό γιατί κάνει ερήμην μας τη δουλειά της, όπως πάντα. Το φθινόπωρο ήρθε αμετακλήτως, η θερμοκρασία θα πέσει κι άλλο, θα ακολουθήσει ο χειμώνας - βαρύς, ελαφρύς, ποιος ξέρει; Τι να είπαν τα μερομήνια του Αυγούστου, για όποιον τα παίρνει τοις μετρητοίς; Οι εποχές συνεχίζουν τον κύκλο τους, παρά τις διαταραχές που τους έχουμε προκαλέσει. «Λοιπόν», θα ρωτούσε το κυκλάμινο το γραικό (έτσι λέγεται η ποικιλία που ενδημεί στα μέρη μας), αν είχε φωνή, «προς τι ο πανικός για τον χειμώνα που έρχεται; Κι εμείς ίσα που θα σταθούμε στους ισχνούς μίσχους μας μέχρι τον Νοέμβριο βαριά, και μετά πάπαλα, αλλά δεν το κάνουμε θέμα». 

Και δίκιο θα είχε το κυκλάμινο να απορεί και να μας τρολάρει. Κι ακόμη μεγαλύτερο δίκιο θα 'χε ο μακαρίτης ο τζίτζικας, που έχει φωνή και κάπως θα μπορούσε να μας τα ψάλει. Δεν φταίει ο χειμώνας που θα παγώσει η Ευρώπη - για την ακρίβεια, η Ευρώπη, με τις Αλπεις, τα Πυρηναία, τον Ρήνο, τον Δούναβη, τις θάλασσές της και τις πεδιάδες της, δεν θα πάθει τίποτα, οι κάτοικοί της θα παγώσουν. Το φθινόπωρο, ο χειμώνας, η εναλλαγή των εποχών με τους καύσωνες, τους παγετούς τους κι όλες τις ενδιάμεσες καταστάσεις είναι η παρηγορητική υπενθύμιση πως υπάρχει κάτι σταθερό και σχετικά προβλέψιμο στην ανθρώπινη κατάσταση. Αυτό τουλάχιστον συμβαίνει στα μερικές χιλιάδες χρόνια ανθρώπινου πολιτισμού. Το ασταθές και το απρόβλεπτο είναι η δική μας συμβολή στο χάος που αντικρίζουμε με δέος και αδυναμία να το διαχειριστούμε. 

Εδώ το κυκλάμινο μας βγάζει αυθάδικα τη μοβ-ροζ γλώσσα του. «Χαλαρώστε κι απολαύστε τη μητέρα όλων των κρίσεων που έχετε μέχρι τώρα προκαλέσει. Ζείτε την κρίση των κρίσεων»!

Εν μέρει έχει δίκιο το κυκλάμινο - ίσως και ο τζίτζικας. Μέχρι τώρα ακόμη και οι κρίσεις υποτίθεται ότι ακολουθούσαν κάποιους κανόνες, κάποια μοντέλα και σενάρια πρόβλεψης. Είχαμε κρίσεις τεχνολογικού μοντέλου, τις ωδίνες της μετάβασης από τη γεωργία στη βιομηχανία, από τη χειρωναξία στις μηχανές, από τον ατμό στον ηλεκτρισμό, από τον φορντισμό στον αυτοματισμό, από τη βιομηχανική αλυσίδα στην ψηφιακή οικονομία. Είχαμε κρίσεις του επιχειρηματικού και οικονομικού κύκλου, μια σχετικά προβλέψιμη και αναμενόμενη εναλλαγή εκρηκτικής κερδοφορίας και συρρίκνωσης, ανάπτυξης, στασιμότητας και ύφεσης. Είχαμε κρίσεις υπερσυσσώρευσης, φούσκες υλικών ή άυλων αξιών που έσκαγαν με πάταγο σε χρηματιστηριακά κραχ, για να δώσουν τη θέση τους σε έναν νέο κύκλο ανόδου μέχρι το επόμενο κραχ. Είχαμε ακόμη κρίσεις των αγορών, διαταραχές εφοδιασμού ή καθαρής κερδοσκοπίας στο παγκοσμιοποιημένο και πλήρως απελευθερωμένο εμπόριο. Είχαμε εμπορικούς πολέμους, επιθέσεις με δασμούς και αντίποινα προστατευτισμού. Είχαμε κρίσεις νομισματικές, νομίσματα να καταρρέουν με την πρώτη κερδοσκοπική επίθεση ενός τυχοδιώκτη. Είχαμε κρίσεις χρηματοπιστωτικές, κρίσεις τραπεζικές που οι κεντρικές τράπεζες έσπευδαν να αποσοβήσουν με πακτωλούς χρήματος και οι κυβερνήσεις με πανάκριβες διασώσεις με χρήματα των φορολογουμένων. Είχαμε κρίσεις αποπληθωρισμού και κρίσεις πληθωρισμού. Είχαμε κρίσεις γεωπολιτικές, περιφερειακές συγκρούσεις, πολέμους δι’ αντιπροσώπων, ανταγωνισμούς υπερδυνάμεων που πασχίζουν να παραμείνουν ή να γίνουν το κέντρο ισχύος του παγκοσμιοποιημένου κόσμου. Είχαμε κρίσεις χρέους και χρεοκοπίες, κρατικές και ιδιωτικές, κρίσεις ενεργειακές, κρίσεις εφοδιαστικές, κρίσεις πρώτων υλών, κρίσεις πολιτικές, κρίσεις των συστημάτων διακυβέρνησης, κρίσεις υγειονομικές, κρίσεις επισιτιστικές, κρίσεις κοινωνικές, εκφρασμένες ακόμη και σε κανονικές λαϊκές εξεγέρσεις, που βρήκαν τελικά τοίχο, πνίγηκαν στο αίμα ή στον οδυνηρό συμβιβασμό.

Κουτσά-στραβά επιβιώσαμε σ’ αυτές τις κρίσεις, με τις αλλεπάλληλες μεταλλάξεις τους. Κι αν μιλήσουμε για την τελευταία δεκαπενταετία, για την Ευρώπη και ειδικά για την Ελλάδα, ας πούμε ότι μάθαμε πέντε-έξι πράγματα για τον μηχανισμό των κρίσεων, που δεν είναι φυσικά φαινόμενα, ούτε ήρεμες εναλλαγές εποχών και θερμοκρασιών, αλλά αποτέλεσμα ανθρώπινων ενεργειών: ένα ολέθριο μείγμα απληστίας του πλουσιότερου 1% της ανθρωπότητας και πολιτικού κυνισμού της τεχνοκρατικής ελίτ που κυβερνά χώρες, διακρατικές ενώσεις και διεθνείς οργανισμούς. Οι γκουρού των κρίσεων, οι «κρισιολόγοι», βγήκαν απ’ αυτή τη δεκαπενταετία, εκτός από πολύ πλουσιότεροι από το μοσχοπούλημα των αστοχιών τους, με την πεποίθηση ότι πρόσθεσαν νέα γνώση και νέους κανόνες στο μάνουαλ της διαχείρισης των κρίσεων. Ενα εμβόλιο αντισωμάτων στο ανθρώπινο σώμα, ένα εμβόλιο ποσοτικής χαλάρωσης στις τράπεζες και τις επιχειρήσεις, μια γερή δόση κρατισμού στην αμήχανη ιδιωτική οικονομία και καθαρίσαμε, έτσι; 

Αμ δε που είναι έτσι. Τώρα, αν εμείς -ο καθένας από μας που έχει μπροστά του έναν αγώνα επιβίωσης- έχουμε λόγο να νιώθουμε πιο χαμένοι και φοβισμένοι από ποτέ, οι «κρισιολόγοι» κάθε ειδικότητας πρέπει να πάνε να αυτοκτονήσουν. Δεν θα τους λυπηθούμε κιόλας, αλλά δυστυχώς αφορά εμάς πολύ περισσότερο απ’ αυτούς ότι ζούμε την κρίση των κρίσεων, τη συναστρία των καταστροφών. Υφεση, ανεξέλεγκτος πληθωρισμός, ενεργειακή φτώχεια, μείωση εισοδημάτων, έλλειψη πρώτων υλών, πολιτική αστάθεια, νέες κρίσεις χρέους, χρηματιστηριακά κραχ, νομισματικοί πόλεμοι, πολεμικός καπιταλισμός, στρατιωτικοποίηση, εθνικιστικές εξάρσεις, πυρηνική απειλή που μπορεί να μη μείνει μόνο απειλή, ακόμη κι ένας κανονικός Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος μπαίνει στον χάρτη των προβλέψεων. Αυτή είναι η κρίση των κρίσεων που αχρηστεύει τα εγχειρίδια των «κρισιολόγων» και μοιάζει να μη φτάνει πια για να την περιγράψει η κοινοτοπία της «τέλειας καταιγίδας». 

«Ποια καταιγίδα;» ρωτάει το κυκλάμινο. «Αν είναι σαν την προχθεσινή μπόρα, αντέχω δέκα τέτοιες μέχρι την ημερομηνία λήξης μου, τον Νοέμβριο». 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Διότι ο κάτοικος μιας χώρας έχει τουλάχιστον εννιά χαρακτήρες: έναν επαγγελματικό, έναν εθνικό, έναν κρατικό, έναν ταξικό, έναν γεωγραφικό, έναν φύλου, έναν συνειδητό, έναν ασυνείδητο, κι ίσως κι έναν ιδιωτικό χαρακτήρα. Τους συνενώνει μέσα του, αλλά αυτοί τον διαλύουν, κι έτσι ο ίδιος δεν είναι παρά ένα μικρό αυλάκι, αποτέλεσμα της διάβρωσης από τα πολλά ρυάκια που χύνονται μέσα του, για να ξαναβγούν μετά και να γεμίσουν μαζί με άλλα ρυάκια ένα άλλο αυλάκι. Γι’ αυτό και κάθε κάτοικος αυτής της γης έχει κι έναν δέκατο χαρακτήρα κι αυτός δεν είναι άλλος από τη φαντασίωση απλήρωτων χώρων. Εν τούτοις επιτρέπει στον άνθρωπο τα πάντα, εκτός από ένα: το να παίρνει σοβαρά ό,τι κάνουν οι τουλάχιστον εννέα υπόλοιποι χαρακτήρες του και ό,τι τους συμβαίνει, με άλλα λόγια δεν επιτρέπει αυτό ακριβώς που θα τον γέμιζε. 

Ρόμπερτ Μούζιλ, «Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες» (βιβλίο πρώτο) 

Το μέλλον ανήκει στους απροσάρμοστους

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 17-18/9/2022

Tout va bien? (1972, Godard, Gorin). Οχι, τίποτα δεν πάει καλά

.

Εχει δίκιο ο Πέτσας. Οποιος δεν προσαρμόζεται πεθαίνει. Και κακώς, κάκιστα, ζήτησε συγγνώμη. Εχει δίκιο. Και γι’ αυτό, υποθέτω, έφτιαξε την περίφημη λίστα του. Για να αποτρέψει μια δαρβινικών διαστάσεων εξαφάνιση των ΜΜΕ. Η λίστα Πέτσα και το κρατικό χρήμα που τη συνόδευσε είναι ό,τι η φυσική επιλογή για την εξέλιξη των έμβιων όντων. Ο Πέτσας είναι τελικά ο Δαρβίνος της ενημέρωσης. Διατρέχει, βέβαια, τον κίνδυνο να πέσει θύμα της επιτυχίας του και της καίριας διαπίστωσής του. Ως γνωστόν, στην πολιτική ζωολογία τον ρόλο της φυσικής επιλογής παίζουν η κάλπη κι ο σταυρός. Οποιος δεν σταυρώνεται, πεθαίνει. 

Βεβαίως, τόσο ο Πέτσας όσο και όλα τα μέλη της πολιτικής συνομοταξίας του έχουν κάνει μια προβληματική ανάγνωση τόσο του Δαρβίνου όσο και του κοινωνικού δαρβινισμού, που με θατσερικό κυνισμό προσπαθούν να εισαγάγουν στην επίσημη πολιτική. Αυτή η λανθασμένη ανάγνωση λέει, σε αδρές γραμμές, ότι σε συνθήκες ακραίας κρίσης –σαν την τωρινή, την ενεργειακή– το κράτος και οι κυβερνήσεις περιορίζουν τα μέτρα στήριξης στα πιο ευάλωτα στρώματα της κοινωνίας, ίσα για να αποφύγουμε το μαζικό θανατικό. Οι υπόλοιποι πρέπει να προσαρμοστούν. Κι είναι δική τους ευθύνη η επιβίωση στις πιο ζοφερές συνθήκες. Να εξοικονομήσουν ρεύμα, να συνηθίσουν το κρύο, να μειώσουν την κατανάλωση, να απέχουν από διεκδικήσεις αύξησης μισθών. 

Το ψευδο-δαρβινικό μανιφέστο Πέτσα λίγο πολύ το υιοθετούν όλοι: η κυβέρνηση Μητσοτάκη, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, η νομενκλατούρα των Βρυξελλών, το ΔΝΤ. Αυτό υπονοούν με το κλισέ «όχι οριζόντια μέτρα», που με δαρβινικό ενθουσιασμό παπαγαλίζουν τα ΜΜΕ της λίστας Πέτσα. 

Η προσαρμοστικότητα που απαιτούν από τις κοινωνίες δεν έχει καμιά σχέση με τον μηχανισμό της φυσικής επιλογής, με τη μετάδοση ανθεκτικών χαρακτηριστικών και τη συλλογική επιβίωση του είδους απέναντι σε εχθρικούς καταναγκασμούς της φύσης ή της γεωπολιτικής πραγματικότητας. Μας υποδεικνύουν μια μοιρολατρική υποταγή στη «φύση των πραγμάτων». Οπου «φύση» είναι το γεωπολιτικό και οικονομικό τερατούργημα που έχουν φτιάξει και υποστηρίζουν οι Πέτσες του κόσμου, που απειλεί να ρίξει την ανθρωπότητα ξανά στα σκατά. 

Στην πραγματικότητα, η υπερβολική προσαρμοστικότητα σ’ αυτή τη «φύση» είναι συνταγή αφανισμού και αυτοεξόντωσης. «Κάψτε ξύλα στα τζάκια, πέλετ, πετρέλαιο, γκάζι, πνίξτε τις πόλεις σε καπνό, αιθάλη και διοξείδια, σλάβα Ουκράινι, συντρίψτε τη Ρωσία του Πούτιν», είναι το μήνυμα σήμερα. Σε δυο-τρία χρόνια, αν ο πόλεμος έχει τελειώσει, οι στόχοι της κλιματικής αλλαγής θα έχουν πάει μια δεκαετία πίσω, κι οι ίδιοι πάνω-κάτω «Πέτσες» θα απαιτήσουν από τις κοινωνίες ανάλογη «προσαρμοστικότητα», σε μια ακόμη πιο επείγουσα πράσινη μεταστροφή. 

Ομως το μέλλον ανήκει στους απροσάρμοστους. Το ίδιο το μέλλον –το ανθρώπινο μέλλον– είναι εξ ορισμού απροσάρμοστο. Σε αντίθεση με τα άλλα είδη του ζωικού βασιλείου, ο άνθρωπος με τις εξαιρετικές ικανότητες του εγκεφάλου, με τον λόγο και τις σωματικές δεξιότητές του, εξελίχθηκε όχι προσαρμοζόμενος στο φυσικό περιβάλλον, αλλά σε διαρκή αγώνα χειραφέτησης από αυτό και από τους καταναγκασμούς του. Εξελίσσεται όχι κυρίως προσαρμόζοντας τον εαυτό του στους κανόνες του περιβάλλοντος, αλλά προσπαθώντας να τους υπερβεί, να τους σπάσει. Κατά κάποιο τρόπο, από τότε που το είδος μας έγινε έλλογο και δίποδο, είναι το περιβάλλον που προσαρμόζεται στις ανθρώπινες ανάγκες –από ένα σημείο και μετά με αληθινά ολέθριο τρόπο– κι όχι το αντίστροφο. 

Αυτό λέγεται συνοπτικά «πολιτισμός». Κι ο Δαρβίνος το είχε κατανοήσει καλύτερα απ’ τον καθένα περιγράφοντας τον πολιτισμό σαν μια αέναη ανατροπή του μηχανισμού της φυσικής επιλογής που ο ίδιος είχε ανακαλύψει για την εξέλιξη των υπόλοιπων ειδών. Ο Δαρβίνος, ως μεγάλος απροσάρμοστος ο ίδιος, έσπασε πρώτα τους «κανόνες» της εποχής του για την εξέλιξη των ειδών. Κι ύστερα έσπασε και τους κανόνες της δικής του θεωρίας, εξαιρώντας (σ’ έναν βαθμό) τον άνθρωπο από τους νόμους της εξέλιξης των ειδών και του ανελέητου ανταγωνισμού. 

Παρά το αιματηρό ίχνος της ανθρώπινης εξέλιξης στη Γη εδώ και χιλιάδες χρόνια, το είδος μας πορεύτηκε περισσότερο με «συμπάθεια» και συνεργατικότητα, παρά με αλληλοσπαραγμό. Περισσότερο με «φιλότητα», παρά με «νείκος», όπως παρατηρούσε 2,5 χιλιάδες χρόνια πριν ο Εμπεδοκλής. Συμπέρασμα: η κυριότερη μορφή της ανθρώπινης προσαρμοστικότητας είναι η άρνηση της προσαρμογής. 

Παρά τις μεγάλες απώλειες, νικητές αναδεικνύονται οι απροσάρμοστοι. Aυτοί που σπάνε τους κανόνες, που τιθασεύουν τους νόμους της νευτώνειας ή της κβαντικής φυσικής. Ηράκλειτος, Αναξιμένης, Σόλων, Κλεισθένης, Φειδίας, Ευκλείδης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Σπάρτακος, Κομφούκιος, Χριστός, Βούδας, Μωάμεθ, Μιχαήλ Αγγελος, Γαλιλαίος, Κοπέρνικος, Χομπς, Σμιθ, Μαρξ, Εντισον, Τέσλα, Τέιλορ, Αϊνστάιν, Τούρινγκ, Μπέρνερς Λι… Οφείλουμε το παρόν μας σε μια μακρά λίστα απροσάρμοστων που έσπαζαν τους κανόνες της σκέψης, της ηθικής, της πολιτικής, της επιστήμης, της τεχνολογίας, πάνω απ’ όλα της οικονομικής καi κοινωνικής τάξης. 

Ακόμη κι ο καπιταλισμός οφείλει τη διαρκή ανανέωσή του –εις βάρος μας, βεβαίως– σε εικονοκλάστες σαν τον Κρόμπτον που επινόησε την κλωστική μηχανή, τον Φορντ που επέβαλε τη μαζική βιομηχανική αλυσίδα, τον Γκέιτς ή τον Τζομπς, που έφτιαξαν τις θηριώδεις ψηφιακές πολυεθνικές. Ολοι τους επέδειξαν επιθετική αναίδεια και άρνηση προσαρμογής. Οχι μόνο δεν πέθαναν. Κάθισαν και στον σβέρκο μας. 

Αλλά υπάρχουν πάντα οι απροσάρμοστοι της άλλης πλευράς. Αυτοί που μας χειραγωγούν στο απροσάρμοστο μέλλον. Σαν τον προ ημερών φευγάτο, μεγάλο απροσάρμοστο, Ζαν-Λικ Γκοντάρ. Σκέφτομαι επίμονα μια ταινία του: «Ολα πάνε καλά» («Τout va bien». Τη γύρισε με τον Ζαν Πιερ Γκορέν). 1972, τέσσερα χρόνια μετά η συντριβή του Μάη 1968. Τζέιν Φόντα, Ιβ Μοντάν βρίσκονται παρατηρητές μιας κατάληψης εργοστασίου αλλαντικών από τους εργάτες, που θέλουν να τ’ αλλάξουν όλα. Από τους μισθούς τους και το χρώμα των τοίχων, μέχρι τις ερωτικές σχέσεις τους και το σύστημα διακυβέρνησης. Μια μικρογραφία της πάλης των τάξεων που εκμαυλίζεται, αλλά δεν αναστέλλεται με διατάγματα και στρατιωτικούς νόμους. «Ολα πήγαιναν καλά» στη Γαλλία του γκολικού συντηρητικού θριάμβου; Οχι. Τίποτα δεν πάει καλά κάτω από την κρούστα της «ησυχίας, τάξης και ασφάλειας». Πάντα υπάρχουν οι απροσάρμοστοι που είναι πρόθυμοι να τη σπάσουν και να μας οδηγήσουν στο επόμενο «λέβελ». 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Ο άνθρωπος, όμως, έχει διαρκείς λόγους για τη βοήθεια των συνανθρώπων του και είναι μάταιο να περιμένει βοήθεια μόνο από την ευσπλαχνία τους. Υπάρχει περισσότερη πιθανότητα να επιζήσει αν προκαλέσει την εγωιστική τους αγάπη και τους πείσει ότι είναι προς το συμφέρον τους να κάνουν κάτι γι’ αυτόν. [...] Απευθυνόμαστε όχι στην ανθρωπιά τους, αλλά στην εγωιστική τους αγάπη και δεν τους μιλάμε για τις δικές μας ανάγκες, αλλά για τα δικά τους πλεονεκτήματα. 

Ανταμ Σμιθ, «Ο πλούτος των εθνών» 

Ο Προμηθέας, το ρεύμα και το χρήμα

 Η Εφημερίδα των Συντακτών, 10-11/9/2022

Θα τσαλαβουτήσω στις ατελείς, αποσπασματικές, στρεβλές γνώσεις μου περί κοσμολογίας και φυσικής, στην οποία υπήρξα σκράπας στα μαθητικά χρόνια μου, και να που το βρίσκω μπροστά μου, μια και δυσκολεύομαι κι εγώ –όπως φαντάζομαι οι περισσότεροι– ακόμη και να διαβάσω σωστά τον λογαριασμό του ρεύματος. Βατ, κιλοβάτ, κιλοβατώρες, μεγαβατώρες, γιγαβατώρες, τεραβατώρες, τζάουλ, κιλοτζάουλ, βολτ, κυβικά μέτρα, κυβικά πόδια, βρετανικές θερμικές μονάδες, χίλια δυο διαφορετικά μέτρα για το μέτρο του κόσμου, που ξαφνικά συμπυκνώνεται σε μιαν αναλογία: μεγαβάτ/ευρώ (ή δολάριο, ή γουάν, ή ρούβλι, ή ριάλ, αν και οι διαφορές είναι θηριώδεις, ιδιαίτερα αν μένεις στη Ρωσία ή στη Σαουδική Αραβία: το ρεύμα στην πρώτη είναι 8 λεπτά/κιλοβατώρα και στο βασίλειο των Σαούντ στα 6 λεπτά, κι ας μην προχωρήσουμε σε άλλες συγκρίσεις γιατί θα πέσουμε σε μανιοκατάθλιψη). Το μέτρο του κόσμου είναι μια συνάρτηση δύο μεγεθών, της ενέργειας και του χρήματος, που και τα δύο τα ελέγχουν οι ακαταλληλότεροι: οι ολιγάρχες και οι πολυεθνικές πετρελαίου το ένα, οι τράπεζες το δεύτερο. Η ώσμωση και η διασταύρωσή τους αποδεικνύεται συνταγή καταστροφής. Είμαστε από χέρι χαμένοι. 

Επιστρέφω στην κοσμολογία που υποσχέθηκα, και μετά κάνουμε τη συναρμολόγηση. Η ενέργεια είναι τα πάντα, είναι παντού και για πάντα. Είναι η δύναμη του σύμπαντος που δεν έχει μέτρο. Είναι κυριολεκτικά απεριόριστο και άχαστο. Κι αυτό είναι πέρα από τον Λαβουαζιέ, που με την πεπερασμένη γνώση αλλά άφθονη φαντασία του 18ου αιώνα, μας διαβεβαίωνε για τη αέναη διατήρηση της υλοενέργειας, πέρα κι από τον Αϊνστάιν, που μας έπεισε για το απόλυτο ισοζύγιο ύλης και ενέργειας στο Σύμπαν. Ομως, οι κοσμολόγοι και οι ερευνητές του σύμπαντος μας λένε πια κάτι παραπάνω από αυτά: ότι η συνολική υλοενέργεια του σύμπαντος συντίθεται από 5% συνήθη ύλη, 27% σκοτεινή ύλη και 68% σκοτεινή ενέργεια. Αυτά δύσκολα χωράνε στα 1.500 κυβικά εκατοστά ενός συνήθους ανθρώπινου εγκεφάλου, αλλά αυτό που αβίαστα καταλαβαίνουμε όλοι είναι πως αυτό που υπάρχει σε απεριόριστη αφθονία στο σύμπαν, εδώ, σ’ αυτό τον μικρό πέτρινο σβώλο του ηλιακού συστήματος, που δεν είναι ούτε μια τρίχα στα…. (ξέρετε ποια) του Σύμπαντος, έχουμε καταφέρει να το καταντήσουμε είδος σε τρομακτική σπάνη. 

Και εννοώ το εξής: ενώ είναι πολύ πιθανό να μας λείψει το στάρι, το κρέας, τα μικροτσίπ, τα κινητά, τα ψυγεία και εκατομμύρια άλλα προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας που περνούν από τα φίλτρα των αγορών, της κερδοσκοπίας και των φυσικών περιορισμών, αυτό για το οποίο είναι καθαρή βλακεία να ισχυριστείς ότι θα βρεθεί ποτέ σε ανεπάρκεια είναι η ενέργεια και οι πηγές της. Το μόνο ανεπαρκές σε αυτή τη συνάρτηση επιβίωσης του είδους μας είναι ο ορθολογισμός.

Θα μπορούσαμε να τα ρίξουμε όλα στον Προμηθέα και να πούμε: Καλά έκαναν οι θεοί και τον καρφώσανε στον Καύκασο. Διότι από τότε που τους έκλεψε τη φωτιά, την πρώτη μορφή τεχνητά παραγόμενης ενέργειας, είναι σαν να εγκαινίασε τον ανελέητο πόλεμο της ενέργειας, τον ανταγωνισμό για τον έλεγχο των ενδιαιτημάτων και περιοχών που πρόσφεραν την αναγκαία καύσιμη πρώτη ύλη. Τα δάση και την ξυλεία τους στην αρχή, τη δύναμη του νερού αργότερα, του ατμού στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης, των υδρογονανθράκων στη συνέχεια, των πυρήνων του ατόμου στα μεταπολεμικά χρόνια, του αέρα, του ήλιου, του υδρογόνου, του νικέλιου, του κοβάλτιου εσχάτως, που υπόσχονται τη μετάβασή μας στην καθαρή ηλεκτροκίνητη εποχή. 

Για όλα φταίει ο Προμηθέας, λοιπόν; Οχι ακριβώς. Γιατί αυτό που λείπει από αυτό το απλοϊκό χρονικό της ενεργειακής προϊστορίας και ιστορίας είναι πως η κυριότερη πηγή ενέργειας στην παραγωγική δραστηριότητα, στις χιλιετίες που μεσολάβησαν από τότε που ο άνθρωπος έγινε δίποδος και άναψε φωτιά, ήταν τα ίδια τα ανθρώπινα όντα. Τα δισεκατομμύρια σώματα που ως πεινασμένοι νομάδες, κυνηγοί, τροφοσυλλέκτες, κτηνοτρόφοι, γεωργοί, πολεμιστές, σκλάβοι, δουλοπάροικοι, μισθωτοί εργάτες, τεχνικοί, ερευνητές, επιστήμονες συνθλίβονται εδώ και χιλιάδες χρόνια στον μύλο της εξέλιξης και της προόδου (εντός ή εκτός εισαγωγικών). Η κυριότερη πηγή ενέργειας στο ιστορικό πλαίσιο του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η εργασία. Εργασία που διατέθηκε σε αφθονία –απλήρωτη, κακοπληρωμένη ή μέχρι θανάτου αποσπασμένη– στο χωράφι, στο μαντρί, στο φέουδο, στα θεμέλια των πυραμίδων, στις κολόνες των παρθενώνων, στα βαμβακοχώραφα της Αμερικής, στα υφαντουργεία του Μάντσεστερ, στις αλυσίδες του Φορντ, στους αγωγούς της Gazprom, στα δεξαμενόπλοια των εφοπλιστών, στα κινέζικα εργοστάσια παραγωγής μικροτσίπ. 

Το πρόβλημα και με την ενέργεια, που στη φύση διατίθεται απεριόριστη, αλλά και με την εργασία, που είναι περιορισμένη από τον ανθρώπινο χρόνο και πληθυσμό, είναι ότι και τα δυο έγιναν αντικείμενα εμπορευματοποίησης. Η άφθονη συμπαντική και γήινη ενέργεια μπήκε στον κύκλο της σπάνης, των ελλείψεων και των εκβιασμών από τη στιγμή που οι πόροι της και οι διαδικασίες παραγωγής και διάθεσής της απαλλοτριώθηκαν από τους μεγάλους άρπαγες, κράτη και ιδιώτες, και εγκιβωτίστηκαν σε προϊόντα που προσφέρονται με το κυβικό, την κιλοβατώρα, τον μετρικό τόνο, τα βατ, τα βολτ και τα αμπέρ. Ενα απειροελάχιστο κομμάτι της άπειρης υλοενέργειας του σύμπαντος, συσκευασμένο σε προθεσμιακά συμβόλαια που παζαρεύονται σε χρηματιστήρια εμπορευμάτων και ενέργειας, είναι η αιτία της κρίσης που υπόσχεται να μας παγώσει και να μας ξαφρίσει αυτόν και μερικούς ακόμη χειμώνες. 

Αλλά, μην ανησυχείτε, η άλλη πηγή ενέργειας, σταθερή και μέχρι βλακείας δεδομένη, η ανθρώπινη εργασία, αν και σε βαθμό αηδίας εμπορευματοποιημένη, δεν πρόκειται να ξεφύγει. Δεν πρόκειται να μπει ποτέ σε χρηματιστήριο εμπορευμάτων. Θα μείνει σε διαρκή διατίμηση. Καρφωμένη σαν τον Προμηθέα στον Καύκασο. Κι αν τολμήσει και κουνηθεί, αν κάνει πως χαλαρώνει τα δεσμά της και διεκδικήσει κάτι παραπάνω από τα τρισεκατομμύρια πλούτου που σαρκάζουν τη μιζέρια της –αυξήσεις μισθών, για παράδειγμα– θα σπεύσουν οι κεντρικοί τραπεζίτες, θα αυξήσουν κι άλλο τα επιτόκια, θα κάνουν ακόμη ακριβότερο το χρήμα, κατασπαράσσοντας το ισχνό μερίδιο της εργασίας, σαν τους γύπες το συκώτι του Προμηθέα. 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

[…] Χρειαζόμαστε τα χαρτοκιβώτιά τους, τα κουμπιά τους, τα συνθετικά τους γουναρικά, τα καουτσουκιένα προϊόντα τους, τις κάλτσες και το κάθε λογής πλαστικό που διακινούν, όπως χρειαζόμαστε τον τραπεζίτη, αυτή τη μεγαλοφυΐα που ξέρει να γίνεται πλούσιος με τα δικά μας λεφτά. Το ίδιο χρειαζόμαστε και τον ασφαλιστή με τα συμβόλαιά του και τις κουβέντες του γι’ ασφαλίσεις και τοκομερίδια… Ομως τους χρειαζόμαστε στ’ αλήθεια; 

Χένρι Μίλερ, «Κλιματισμένος εφιάλτης» 

Λήξη προθεσμίας πληρωμής

 Η Εφημερίδα των Συντακτών 3-4/9/2022

Το μυαλό μου εδώ και καιρό λειτουργεί σαν κομπιουτεράκι. Οχι απλώς κομπιουτεράκι. Tο νιώθω σαν τον ENIAC, τον πρώτο υπολογιστή που έπιανε 170 τετραγωνικά, είχε 18.000 λυχνίες και 6.000 διακόπτες. Ξέρω ότι το μυαλό μου –και κάθε μυαλό– έχει πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες από τον τεράστιο ENIAC ή από τον μικροσκοπικό υπολογιστή που κρύβεται στο σμαρτφονάκι μου, κι ας είναι μόλις 1.300 κυβικά εκατοστά κρυμμένα σ’ ένα λίγο μεγαλύτερο καύκαλο. Το μυαλό μου γίνεται σαν τον ENIAC, γιατί αν και διαθέτει τρισεκατομμύρια νευρώνες, είμαι υποχρεωμένος να το λειτουργώ σχεδόν χειροκίνητα. Με διακόπτες, προειδοποιήσεις, ειδοποιήσεις, ευγενικές υπενθυμίσεις, προθεσμίες υποβολής και ημερομηνίες λήξης. Υποτίθεται ότι εκατοντάδες αλγόριθμοι του Πιερρακάκη, του Πιτσιλή, της ΔΕΗ, της Cosmote –ή της Protergia, της Vodafone, των ανταγωνιστών τους, αν τους έχετε προτιμήσει–, της ΕΥΔΑΠ, των ασφαλιστικών, των τραπεζών, των servicers, των συνδρομητικών καναλιών(αν έχετε), δουλεύουν για λογαριασμό μας (και για τους λογαριασμούς μας) με sms, email, διαφημίσεις και ακατάπαυστες ανακοινώσεις στα ΜΜΕ, ειδοποιήσεις στις θυρίδες μας σε myΑΑΔΕ, ΔΕΗ myHomeEnter, myCosmote… Ολα my είναι, αλλά τίποτε δεν είναι δικό μας εκτός από τα χρέη μας σε όλους τους προαναφερθέντες. 

Αλλά αυτό το σύστημα ψηφιακών τηλεειδοποιήσεων συνεχούς πυράς δεν απαλλάσσει το μυαλό μου –και το δικό σας υποθέτω– από την ενοχλητική υποχρέωση να δουλεύει σαν ένα χειροκίνητο κομπιουτεράκι – συχνά με τη βοήθεια ενός πραγματικού χειροκίνητου calculator, έστω και ως εφαρμογή στο κινητό– με κυρίαρχες πράξεις την πρόσθεση και την αφαίρεση. «Ο λογαριασμός σας θα λήξει σε δύο μέρες…». «Σας ενημερώνουμε ότι η προθεσμία πληρωμής του λογαριασμού σας είναι…». «Η προθεσμία πληρωμής έχει λήξει… Αν στο μεταξύ έχετε πληρώσει αγνοήστε αυτό το μήνυμα…». «Εκδόθηκε ο νέος λογαριασμός με ημερομηνία πληρωμής την…». «Δυο μέρες ακόμη προθεσμία υποβολής αίτησης για το XXX pass (fuel, power κι ό,τι pass θέλεις, κι ας μην πας πουθενά). «Η συνδρομή σας έχει λήξει. Για την ανανέωσή της μπείτε στην πλατφόρμα…». 

Ολα αυτά τα απαθή αλλά με ψυχρή ψηφιακή ευγένεια διατυπωμένα μηνύματα από τους απρόσωπους προμηθευτές της επιβίωσής μας το μυαλό μας είναι υποχρεωμένο να τα βάλει σε μια χρονική σειρά. Η λούπα της ζωής μας έχει διαμορφωθεί σε μια διαδοχή από ημερομηνίες λήξης. Κάποτε αυτές οι προθεσμίες ήταν «λαρτζ», χαλαρές, γενναιόδωρες. Τετράμηνες, τρίμηνες, δίμηνες. Υπήρχε μια υπόρρητη δήλωση εμπιστοσύνης στον πελάτη, πως ακόμη και εκπρόθεσμα θα ξοφλήσει το χρέος του. Τώρα ο χρόνος συμπυκνώνεται στον μήνα. Κι αυτό είναι μια ρητή δήλωση πως όλοι είμαστε ύποπτοι κλοπής, μπαταχτσήδες, φεσαδόροι. Πέρασε η προθεσμία πληρωμής; Πέρασε ο μήνας; Το ρεύμα κόβεται, το αέριο κόβεται, τα πρόστιμα και οι προσαυξήσεις τρέχουν από το πρώτο λεπτό υπερημερίας πληρωμής των δόσεων στην Εφορία ή στην τράπεζα, η συνδρομή αναστέλλεται, το τηλέφωνο διακόπτεται και ουδείς κόπτεται αν πίσω από τον υπερήμερο οφειλέτη βρίσκεται ένας πολίτης, μια οικογένεια σε προσωρινή ή μόνιμη αδυναμία πληρωμών. Το δίκτυο των αλγορίθμων δεν έχει ακόμη συντεθεί σε έναν πραγματικά «Μεγάλο Αδελφό» που να βάζει τις οφειλές σε σειρά προτεραιότητας, οι πιστωτές μας διαγκωνίζονται για τις σωστές ημερομηνίες, διότι αυτοί ξέρουν καλύτερα από μας «γιατί στο τέλος του μισθού μένει τόσος μήνας». Η ζωή με τον μήνα καταναλώνει ραγδαία τις ψυχικές κιλοβατώρες μας από την πιο ρυπογόνα πηγή ενέργειας, το άγχος, όπως θαυμάσια έχει γράψει ο φίλος Ηλίας Καραβόλιας. 

Διάβασα πως στον Αρη το ρομποτικό ρόβερ της NASA παρήγαγε αρκετή ποσότητα οξυγόνου που θα έδινε σε έναν αστροναύτη ανάσες 100 λεπτών. Αλήθεια, τώρα; Δεν φτιάχνουν και μια συσκευή που θα μας δίνει ενός μήνα οικονομική ανάσα επί Γης; 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

10 - 5 - 5, 6/2+8

20 φορές το 15, 11+7, 18

σύνολο 16, όλα είν’ εντάξει

ώρα να φάω και να κοιμηθώ

Αν κοιμηθώ νωρίς θα σηκωθώ νωρίς

θα ξεκινήσω νωρίς και θα παρκάρω νωρίς

αν κοιμηθώ αργά, θα σηκωθώ αργά

κι όταν θα ψάχνω για θέση θα ’ν’ αργά

Εχουμε και λέμε -5, 6/2+8

20 φορές το 15, 11+7, 18

σύνολο 16, σίγουρα είν’ εντάξει

δεν έχω λάθος μ’ ας τα ξαναδώ

10 - 5 - 5, 6/2+8

20 φορές το 15, 11+7, 18

κι όμως κατά βάθος κάπου υπάρχει λάθος

κάπου την έχουμε πατήσει κι οι δυο

Λουκιανού Κηλαηδόνη, «Κάπου την έχουμε πατήσει» 

(Αλμπουμ «Είμαι ένας φτωχός και μόνος κάου-μπόυ», 1978)