Η λατρεία του σώματος

Είστε στην παραλία. Μόλις έχετε φτάσει συν γυναιξί και τέκνοις. Στην ακμή της ωριμότητάς σας εσείς – ή στην παρακμή της μέσης ηλικίας. Αφού εναποθέσετε στην αμμουδιά το σεβαστό μέρος της οικοσκευής που κουβαλάτε, αφού προετοιμάσετε τα παιδιά για την ασφαλή εμβάπτισή τους στα νάματα του θέρους, αναζητάτε λίγη σκιά, πριν δροσίσετε το σώμα σας στη θάλασσα του καυτού Αυγούστου. Το βλέμμα σας περιφέρεται στη γυμνότητα των άλλων σωμάτων, στο μέτρο που το επιτρέπει η θερινή ραστώνη. Άνθρωποι κάθε ηλικίας έχουν αποθέσει το περίσσευμα ή το έλλειμμα σάρκας τους πάνω σε ξαπλώστρες, κάτω από ομπρέλες. Αλλά, ένα μέρος τους αφήνει συχνά την οριζόντια θέση και τολμά την ορθία στάση του δίποδου είδους μας. Δεν είναι απλά ένα ποσοστό του λουομένου πλήθους. Είναι μια κατηγορία ανθρώπων που τολμά να εκτίθεται σωματικά στη δοκιμασία του οφθαλμόλουτρου. Λίγο μετά την εφηβεία, στην ακμαία νεότητα ή, το πολύ, στο μεταίχμιο της ωριμότητας. Γυναίκες και άνδρες που νομίζεις ότι ξεπήδησαν από τις διαφημίσεις των ειδών ένδυσης, των καλλυντικών, των γυαλιών ηλίου, σαν να βγήκαν μόλις από το στούντιο ενός τηλεοπτικού πρωινάδικου ή κατέβηκαν από την πασαρέλα, όπου μόλις τελείωσε μια επίδειξη μαγιό και εσωρούχων. Δέρματα διακριτικά μαυρισμένα και στιλπνά, στην αναλογία μελανίνης που απαιτεί ο χρωματικός κώδικας του 2007. Εφέτος φοριέται πολύ το κόκκινο. Επίπεδες γυναικείες κοιλιές, εξάδες καλοσχηματισμένων ανδρικών κοιλιακών, παλλόμενοι αλλά σφριγηλοί γλουτοί, γραμμωμένα πόδια, ανοικτοί και προτεταμένοι θώρακες, φουσκωμένοι δικέφαλοι και τετρακέφαλοι, τετράγωνες πλάτες, στήθη όρθια σαν γυναικείου γλυπτού διά χειρός Πραξιτέλη ή με δόσεις σιλικόνης επιπέδου Πάμελα Άντερσον. Βάδισμα γεμάτο αυτοπεποίθηση, βλέμματα απλανή – όποτε διασταυρώνονται με άλλα αναζητούν μέσα τους μόνο τον θαυμασμό. Πρόσωπα ατσαλάκωτα, χαμόγελα αστραφτερά, προϊόντα συστηματικής λεύκανσης των δοντιών.

Αυτή η περιπλάνηση του βλέμματός σας, ευχάριστη στην αρχή, προκαλεί και κάποια δευτερογενή, δυσάρεστα αισθήματα. Καθώς οι μικρές Συλφίδες, οι ζουμερές Αφροδίτες, οι ανέμελοι Αδώνιδες και ευθυτενείς Αχιλλείς πυρπολούν τη ματιά σας, εσείς αισθάνεστε ότι δεν υπάρχει λόγος να βγάλετε το μπλουζάκι και το σορτς. Νιώθετε απέχθεια για τη σαμπρέλα που επιτρέψατε στο σώμα σας να αποκτήσει, για τον καμπύλο, ένα και μοναδικό κοιλιακό μυ που περικλείει το ξεχειλωμένο σας στομάχι και μόλις συγκρατεί το περιεχόμενο του μαλακού σας υπογάστριου. Έχετε δύο λύσεις: ή να κρατήσετε το σώμα σας φυλακισμένο στα ρούχα σας ή να θεωρητικοποιήσετε πειστικά -τουλάχιστον για τον εαυτό σας- την προσωπική σας σωματική γλυπτική, ως προϊόν πληθωρικής ευδαιμονίας και απόρριψης κάθε ιδέας στέρησης.

Ζούμε σε μια εποχή λατρείας του σώματος. Αφού ξεπεράσαμε με κόπο τον καρτεσιανό, χριστιανικό διχασμό μας σε «σώμα και πνεύμα», αφού περάσαμε και δεν κολλήσαμε στη διονυσιακή διέξοδο που μας πρότεινε ο Νίτσε, ζήσαμε τους σκοτεινούς αιώνες της μετατροπής μας σε σώματα-παραγωγούς και τώρα μάλλον απολαμβάνουμε τους καρπούς της μετάλλαξής μας σε σώματα-καταναλωτές. Ο καπιταλισμός διαστρέβλωσε με επιδεξιότητα το habeas corpus από δικαίωμα αυτοδιάθεσης σε υποχρέωση ανταπόκρισης σε νόρμες. Το σώμα μας απέκτησε και πάλι τη μυστικιστική, φετιχιστική διάσταση που του απέδιδε ο χριστιανισμός ως προσωρινό οίκο του πνεύματος, αλλά με έναν τρόπο αντίστροφο. «Έχω ένα σώμα» σημαίνει πια ότι έχω ένα σχέδιο οικοδόμησης και ανοικοδόμησής του, ώστε να ανταποκρίνεται στην αισθητική νόρμα της εποχής. Το τρέφω σωστά και υγιεινά, το επιτηρώ και το παραδίδω στην επιτήρηση των ειδικών, το ασφαλίζω έναντι κάθε κινδύνου, το τροφοδοτώ με χιλιάδες προϊόντα και υπηρεσίες συντήρησης, του δίνω ανταλλακτική αξία, αφού κάθε μέρος του μπορεί να αποτελέσει μόσχευμα για κάποιον που το έχει περισσότερη ανάγκη από μένα.

Δεν είναι σύνδρομο της εποχής μας η λατρεία του σώματος. Η διαδοχή των πολιτισμών έφερε ποικίλες ανατροπές σ’ αυτό που κάθε φορά αποτελούσε πρότυπο ομορφιάς, στο είδος του σώματος που λατρευόταν. Και κάθε αισθητικό σχήμα που επικρατούσε, αποτυπωμένο σε ζωγραφικούς πίνακες και γλυπτά, κρυμμένο πίσω από ατέλειωτα τόπια υφάσματος ή εκτεθειμένο στην απόλυτη γυμνότητα, συνοδευόταν από μια συγκεκριμένη τελετουργία θυσιών, στερήσεων και δαπανών που απαιτούσε το ιδεώδες σώμα.

Δεν υπάρχει κάτι παράδοξο σ’ αυτό. Ίσα-ίσα, στη διαχρονική λατρεία του σώματος συμπυκνώνεται η ανθρώπινη αγωνία ν’ ανακοπεί η αναπόφευκτη φθορά, η προσπάθεια να λύσει το προεξοφλημένο συμβόλαιο φθοράς του. Στη λατρεία του σώματος κρύβεται -αν και συνήθως δεν ομολογείται- η βεβαιότητα πως η υλική του πραγματικότητα είναι η μόνη ευκαιρία που διαθέτει κάθε νοήμον ανθρωποειδές. «Έχω μόνο αυτό το σώμα, πρέπει να δω πώς θα ζήσω μ’ αυτό», λέει στη δανέζικη ταινία «Σαπουνόπερα» ο πρωταγωνιστής, ένας τραβεστί ασυμφιλίωτος με το σαρκίο του, που περιμένει με αγωνία την έγκριση των Αρχών για να υποβληθεί σε επέμβαση αλλαγής φύλου.

Αλλά ο οικονομικός μας πολιτισμός έχει προσθέσει κάτι πρωτοφανές στη λατρεία του σώματος. Κάτι που στέλνει στα σκουπίδια την προσδοκία τής μετά θάνατον ζωής, της ανάστασης των νεκρών και της ανασύνθεσης των σωμάτων τους, με ένα τρόπο βάναυσο και απάνθρωπο. Το σώμα δεν είναι η κατοικία ενός και μοναδικού ατόμου, αλλά μια ρεπλίκα που οφείλει να αναπαράγεται σε εκατομμύρια, δισεκατομμύρια αντίτυπα, με μικρές μόνο ανεκτές αποκλίσεις ύψους, βάρους, χρώματος. Μια τεράστια βιομηχανία προσφέρει υπηρεσίες διόρθωσης, ένας επικοινωνιακός καταιγισμός δημιουργεί και επιβάλλει μοντέλα κι ένας επιστημονικός στρατός προσφέρει πειστικά άλλοθι στην ακριβή γλυπτική του κορμιού, δημιουργώντας ειδικά προϊόντα για κάθε ομάδα κυττάρων μας.

Οι «μοδίστρες» της χειρουργικής μπορούν να σας προσφέρουν το μπαλκονάτο μπούστο της Πάμελα Άντερσον, την ευθεία μύτη του Μπραντ Πιτ, τα σαρκώδη χείλη της Αντζελίνα Τζολί, το τετράγωνο πηγούνι του Ρίτσαρντ Γκιρ. Ο προσωπικός σας γυμναστής μπορεί να σας ανακατασκευάσει ώστε να μοιάζετε στον θηριώδη Ζαν Κλοντ βαν Νταμ ή ν’ αποκτήσετε τον αέρινο σωματότυπο της Ναόμι Κάμπελ. Οι οδοντίατροι μπορούν να σας δώσουν το γύψινο χαμόγελο του Ψινάκη. Οι τριχολόγοι σάς προσφέρουν την πλούσια χαίτη του Μελ Γκίμπσον, οι οπτικοί το γαλανό βλέμμα του Μαρτάκη ή το μενεξεδί της Λιζ Τέιλορ. Οι διαιτολόγοι θα εξαφανίσουν τα λιπαρά από τη διατροφή σας, θα σας υποβάλουν σε μακρόχρονες ασκήσεις πείνας. Οι δερματολόγοι και οι αισθητικοί θα καθυστερήσουν όσο γίνεται τη σκληρή γλυπτική του χρόνου πάνω στο πρόσωπό σας. Όλοι τους θα αμειφθούν αδρά για τις στερήσεις και καταπονήσεις στις οποίες θα υποβάλουν το σώμα σας. Ένας σκασμός προϊόντα, ψιμύθια και μαντζούνια θα σας προσθέσουν αέρα Χόλιγουντ. Η οικονομία του σώματος σας αφαιρεί άπληστα χρόνο και χρήμα, αλλά το θέμα είναι αν εσείς αντλείτε την παραμικρή απόλαυση απ’ αυτό, υποταγμένοι στον ρατσισμό του κάλλους.

Διότι περί ρατσισμού πρόκειται. Διότι δεν είναι δεδομένο ότι μπορούν ν’ ανταποκριθούν όλα τα σώματα στη δοκιμασία της ανάπλασης. Δεν μπορούν ν’ ανταποκριθούν όλα τα πρόσωπα στην κοπτοραπτική του λίφτινγκ, δεν μπορούν να αντισταθούν το ίδιο αποτελεσματικά όλα τα δέρματα στη φθορά του χρόνου. Αν ο σκοπός είναι να γεμίζουν οι παραλίες της Μεσογείου από ημι-ανορεξικές Λολίτες και λικνιζόμενους Νάρκισσους, τελικά θα τεθεί απαγόρευση εισόδου σε όσους δεν τα καταφέρνουν να μεταμορφωθούν. Και η ντροπή, η συστολή που νιώθουμε πολλοί για τους ακατέργαστους όγκους σώματος, για τα περισσεύματα σάρκας, τα ελλείμματα μυών, ασυμφιλίωτοι με τη φυσική μας κατάσταση, πλημμυρισμένοι από τύψεις για το σχήμα μας, είναι ήδη μια μορφή απαγόρευσης.

Το βλέμμα μας, βέβαια, πάντα θα θέλγεται απ’ το ωραίο, από το ξεχασμένο σχήμα της δικής μας νεότητας, από την ανάμνηση της δικής μας σωματικής ακμής («θυμήσου σώμα…», που έλεγε ο Καβάφης), μεταφερμένης πια σε άλλα σώματα. Κι αυτό στοιχείο της φύσης μας είναι, πυρήνας της λίμπιντό μας. Αλλά, για να ’ναι αποτελεσματική, προϋποθέτει ν’ αγαπήσουμε πρώτα τον εαυτό μας, τον πρώτο πιστό μας εραστή. Πριν, λοιπόν, επιδοθούμε στη βασανιστική εξημέρωση του σώματος, ας εξημερώσουμε το βλέμμα μας, απαλλάσσοντάς το από τις τοξικές προσβολές του «κάλλους» και του κάλου (στον εγκέφαλο).