Εγώ, εμείς και οι άλλοι (29/11/2008)

Νόμιζα ότι ήμουν αρκετά αμετροεπής αλλεργικός του καπιταλισμού, αλλά εξελίσσομαι σ’ έναν συμβατικό και μάλλον μετριοπαθή επικριτή του. Οι ανταγωνιστές είναι πολλοί, βλέπετε, και ξετρυπώνουν από τις πιο ανύποπτες μεριές. Εγώ, για παράδειγμα, δεν θα τολμούσα ποτέ να αποκαλέσω ζώα τους τραπεζίτες. Το έκανε η Άνγκελα Μέρκελ και, υποθέτω, δεν είχε καθόλου κατά νου την αριστοτελική έννοια του ζώου στην οποία υπάγεται και ο δίπους άνθρωπος με την απλή προσθήκη του προσδιορισμού «πολιτικός». Η Μέρκελ εννοούσε ζώα με την έννοια του βασικού ενστίκτου που περιλαμβάνει την αδηφαγία, την απληστία, τον ζωώδη (τι άλλο;) ατομισμό αλλά και την αγελαία συμπεριφορά. Την έλλειψη ηθικών φραγμών και ένα φιλοσοφικό σύμπαν που εξαντλείται στις οχλήσεις της γαστρός και του μαλακού υπαγαστρίου τους. Η κοινωνικότητα των ζώων, ως γνωστόν, εξαντλείται στην επιβίωση και την αναπαραγωγή κάθε είδους. Όλα τ’ άλλα δεν έχουν καμιά σημασία γι’ αυτά και απλώς είναι η οικονομία της φύσης που παρεμβάλλεται για να εξασφαλίσει ότι εκτός από τους ελέφαντες, τα λιοντάρια ή τους κροκόδειλους θα επιβιώσουν και τα μυρμήγκια, οι γαζέλες και τα βατράχια. Αυτό τον μηχανισμό διόρθωσης που διαθέτει η φύση τον αγνοούσαν οι δεινόσαυροι και, ως γνωστόν, την πάτησαν.

Εξ ίσου αμήχανο με την αθυροστομία της κ. Μέρκελ με αφήνει η ηθικοπλαστική τόλμη του κ. Καραμανλή. Διότι στην ομιλία του στο συνέδριο του ελληνοαμερικανικού επιμελητηρίου δεν περιορίστηκε σε απλές παραινέσεις προς τον επιχειρηματικό κόσμο, και δη τους τραπεζίτες, αλλά επέφερε μια πραγματική φιλοσοφική ανατροπή, μια ρήξη με την οικονομική κουλτούρα αιώνων, αν όχι και χιλιετιών. «Να αρθούμε από το επίπεδο του εγώ στο επίπεδο του εμείς», είπε ο ποιητής. Θαυμάσια! Αλλά χρειάζονται μερικές διευκρινίσεις.

Καταρχάς, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ποιος είναι ποιος. Ποιος είναι «εγώ», ποιοι είμαστε «εμείς», ποιοι είσαστε «εσείς» και ποιοι είναι οι «άλλοι». Διότι γενικώς όλοι δικοί μας είμαστε, αλλά, αν έχω καταλάβει καλά, μέχρι τώρα επιβραβευόταν μόνο το «εγώ». Το «εμείς» ήταν μια παρεπόμενη και καθόλου εγγυημένη επενέργεια επιτυχιών της ατομικότητας. Ο σώζων εαυτόν σωθείτω. Καθένας για την πάρτη του. Ή, για να το πούμε πιο λογίως, ανταγωνιστικότητα, αξιοκρατία, αριστοκρατία, κερδοκρατία. Το κράτος δαιμονοποιήθηκε ως μια στρεβλή, δαιμονική, διαφθαρμένη, σπάταλη και αντιπαραγωγική έκφραση του «εμείς» που συνθλίβει την ατομικότητα και εμποδίζει την ανάπτυξη του κοινωνικού πλούτου. Μαζί του συνθλίφτηκαν σχεδόν όλες οι συλλογικότητες ως ένοχες της παραγωγικής στασιμότητας ή και της υπανάπτυξης. Όλη η κοινωνική πυραμίδα διατρέχεται πλέον οριζοντίως και καθέτως από διαγκωνισμούς για την πρωτιά, από μια ανελέητη προσπάθεια κάθε «εγώ» να αποκλείσει τον «άλλο». Οι μαθητές είναι κυνηγοί του «άριστα». Οι ενημερωτές είναι ανταγωνιστές των μετρήσεων. Οι πολιτικοί τυχοδιώκτες κυνηγούν το σταυρό. Οι μάνατζερ αλληλοφθονούνται για τις αμοιβές τους και τα μπόνους τους. Οι επιχειρήσεις κυνηγούν τα μερίδια αγοράς. Οι αθλητές υπάρχουν μόνον για τις τρεις θέσεις του βάθρου. Οι μητροπόλεις ανταγωνίζονται για τους ψηλότερους ουρανοξύστες. Οι αναπτυγμένες χώρες ματώνουν για να ελέγξουν τις αγορές και λιποθυμούν αν ο ρυθμός ανάπτυξής τους περιοριστεί κάτω από το 1%. Το νεοφιλελεύθερο δόγμα, τελικώς, μεταμόρφωσε την ανθρωπότητα σε κοινωνίες της επίδοσης, αποθέωσε την ατομικότητα, δαιμονοποίησε κάθε μορφής συλλογικότητα και θεοποίησε το «εγώ» ως την αποκλειστική πηγή πλούτου και ευημερίας.

Τι μεσολάβησε, λοιπόν, και ο κ. Καραμανλής, η κ. Μέρκελ, ο κ. Σαρκοζί κι όλη η φιλελεύθερη «Διεθνής» αποφάσισαν να αποκολληθούν από την κουλτούρα του εγώ και φιλοδοξούν περίπου να ξαναγράψουν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, να ξαναφέρουν στη ζωή τις απονεκρωμένες από τον φιλελεύθερο μονόλογο αξίες της αλληλεγγύης και της συλλογικότητας; Μεσολάβησαν τα γνωστά. Η κρίση, η ύφεση, οι μικρές και μεγάλες καταστροφές που συντελούνται στο πεδίο του αναρχοδυναμικού καπιταλισμού και περιορίζουν ασφυκτικά τα περιθώρια για ατομικές επιδόσεις, για πληθωρικές επιβεβαιώσεις του «εγώ» δια του πλούτου, της ισχύος, της εξουσίας.

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι η οικονομική βύθιση που επιφυλάσσει για τις κοινωνίες της επίδοσης η διετής- κατά το μετριοπαθές σενάριο- ύφεση επιβάλλει πράγματι δράσεις συλλογικές, δίνει ένα προβάδισμα στο «εμείς» για να αποφευχθούν τουλάχιστον ολοκληρωτικές καταστροφές: πτώχευση της χώρας, για παράδειγμα, μαζική φτώχεια και ανεργία, διάλυση και των τελευταίων ιχνών κοινωνικής προστασίας. Αν πρέπει να σώσουμε ο καθένας μας το τομάρι του και όλοι μαζί το κατά συνθήκην κοινό μας σπίτι, προφανώς πρέπει να συνυπάρξουμε στην προσπάθεια. Αλλά αυτό προϋποθέτει μια στοιχειώδη ενότητα συμφερόντων, μια συνεργασία τάξεων και στρωμάτων. Αυτήν που υπονοεί ο κ. Καραμανλής επικαλούμενος το «εμείς». Εδώ θα μπορούσε να γίνει το σχόλιο: Φτού! Ατυχία! Πάνω που η πάλη των τάξεων θα ανήστατο εκ νεκρών πάλι πρέπει να την ξαναθάψουμε πάλι. Αλλά δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα.

Διότι το «εμείς» δεν υφίσταται, τουλάχιστον ανάμεσα στα άκρα της κοινωνικής πυραμίδας. Το αντίθετο. Η κρίση αποκάλυψε με δραματικό τρόπο τις από καιρό ξεχασμένες αντιθέσεις. Για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια άνθρωποι υπεράνω αντικαπιταλιστικής υποψίας ανακαλύπτουν ότι υπάρχει άμεση συνάρτηση ανάμεσα στη μιζέρια τους, την οικονομική περιθωριοποίησή τους, τον κοινωνικό τους αποκλεισμό και τον πλούτο που λίμναζε αμέριμνα στα χαρτοφυλάκια και στον πολυτελή βίο της οικονομικής ελίτ. Για πρώτη φορά μετά τόσο καιρό ανακαλύπτεται η συνενοχή ανάμεσα στον κερδοσκοπικό τυχοδιωκτισμό του χρηματοπιστωτικού συστήματος και την βίαιη επιστροφή του οικονομικού κύκλου με τη μορφή των κράχ, της εξάτμισης περιουσιών και εισοδημάτων, της ύφεσης και της εισβολής της απόλυτης φτώχειας. Για πρώτη φορά μετά πολλά έτη ο περίφημος μεσαίος χώρος, τα στρώματα που απολάμβαναν θραύσματα ευημερίας, μαύρου χρήματος και παραοικονομίας ανακαλύπτουν ότι τίποτε από αυτά δεν ήταν εγγυημένο και ότι η πυραμίδα της επιτυχίας εκτός από άνοδο έχει και κάθοδο. Και για πρώτη φορά αυτά τα πράγματα- μέχρι πρότινος ρητορική των λεγόμενων πολιτικών άκρων- μπαίνουν στον λόγο της επίσημης πολιτικής που λεηλατεί άτσαλα ξεχασμένα συνθήματα της αριστεράς ή απλώς τη λαϊκή θυμοσοφία κατά του πλούτου και των πλουσίων.

Ως εκ τούτου, η πρωθυπουργική επίκληση στο «εμείς» μένει μετέωρη. Θα είχε κάποια ελάχιστη αξιοπιστία αν έθετε στο επίκεντρο το θέμα της διανομής του κοινωνικού πλούτου, του πλεονάσματος που προέκυπτε από τον υποτιθέμενο αναπτυξιακό πρωταθλητισμό της χώρας εδώ και μια δεκαετία. Αλλά εδώ τίθεται στο επίκεντρο ακριβώς το αντίθετο. Η κατανομή των ζημιών από την επερχόμενη βύθιση. Έχουμε και λέμε λοιπόν: στην άνοδο διαγκωνισμός, κανιβαλισμός, αποκλεισμός. Στην πτώση αλληλεγγύη, ενότητα, συνεργασία των τάξεων. Μπορούμε να το πούμε κι αλλιώς: Στον αγώνα ενωμένοι και στη μάσα χωριστά. Αυτό εννοούσε ο κ. Καραμανλής;

Μπορεί και όχι. Δεν τον έχω για τόσο αφελή ώστε να πιστεύει ότι τα κατ’ εξοχήν θύματα της κρίσης θα σπεύσουμε- παρορμώμενοι από κάποιου είδους οικονομικό πατριωτισμό, ή κάποιο βλακώδη αλτρουισμό προς τους συνενόχους της κρίσης- να εκχωρήσουμε τον εγωισμό μας, τον ατομισμό μας στο φιλανθρωπικό ταμείο των τραπεζών. Ίσως, λοιπόν, το «εμείς» απευθυνόταν στο κόμμα του ή τελικά στην τάξη του (ιθύνουσα εδώ και δεκαετίες, αλλά ανυπόφορα ανεπαρκή ακόμη και στον «εθνικό» της ρόλο). Την τάξη που εκπροσωπεί γνήσια αλλά ανεπιτυχώς, όπως αποδεικνύει η δυσκολία να πείσει τους τραπεζίτες να πάρουν χωρίς γκρίνιες και κόνγξες ακόμη και αυτά που τους χαρίζει.