Οι ιστορίες των άλλων (14/3/2009)

Τ’ ακούμε όλα σαν να μη μας αφορούν άμεσα. Τα παρακολουθούμε σαν ένα θέαμα αποκρουστικό μεν, πλην ανεκτό γιατί πρωταγωνιστές του είναι άλλοι. Αίφνης, η πρόβλεψη για τα 50 εκατομμύρια θέσεις εργασίας που θα κοστίσει φέτος η ύφεση σ’ όλο τον κόσμο, είτε θεωρηθεί πολύ μετριοπαθής είτε τρομοκρατικά δραματοποιημένη, ηχεί ασήμαντη μπροστά στα 6 δισ. κατοίκων του πλανήτη. Τι είναι 50 εκατ. άνεργοι επιπλέον; Ούτε το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού. Την ίδια λειτουργία έχουν όλοι οι τρομοκρατικοί αριθμοί: ο επιτηδευμένος πεσιμισμός του ΔΝΤ, του ΟΟΣΑ, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας για αρνητική ανάπτυξη, οι ψυχρές ανακοινώσεις των μεγάλων πολυεθνικών ομίλων για 10.000 απολύσεις, 20.000 απολύσεις… Έχουμε εθιστεί επικίνδυνα στους αριθμούς και στα μεγέθη, ξεχνώντας ότι πίσω απ’ αυτά υπάρχουν οι άνθρωποι και οι δραστηριότητές τους. Μέχρι, λοιπόν, η ύφεση να φτάσει στο κατώφλι μας, με τη μορφή ενός χαρτιού απόλυσης, ενός άδειου πορτοφολιού, ενός κατασχεμένου ακινήτου, μιας αναμονής στην ουρά για το επίδομα ανεργίας, όλα αυτά δεν μας αφορούν παρά μόνο σαν δραματικές ιστορίες των άλλων. Παρηγορούμαστε στην εντύπωση ότι δεν θα γίνουμε συνιστώσες του απεχθούς 1%. Έτσι, η κρίση διαδραματίζεται σαν ένα χάπενινγκ τηλεοπτικό, ένα γεγονός ιστορικό μεν, αλλά με τη διάσταση της «ιστορίας» που του δίνουν οι συμβολικοί του σταθμοί: οι «μαύρες» Δευτέρες, Τρίτες και Παρασκευές των χρηματιστηρίων, οι ατελέσφορες σύνοδοι κορυφής των Βρυξελλών, οι δραματικές κυβερνητικές ανακοινώσεις, οι βαρύγδουπες ατάκες των πολιτικών, οι επίσημες εθνικές χρεοκοπίες, τα ηχηρά επιχειρηματικά κανόνια.

Αλλά αυτή δεν είναι η δική μας ιστορία της ύφεσης. Αυτή είναι η «ιστορία» από την πλευρά της πολιτικής και οικονομικής ελίτ, από τη σκοπιά της αριστοκρατίας του πλούτου και της εξουσίας. Μοιάζει με την ιστορία που μας διδάσκουν τα σχολικά βιβλία: βασιλείς, αυτοκράτορες, ίντριγκες εξουσίας, πόλεμοι, επεκτατικά έπη, ευφυή στρατιωτικά σχέδια, πνευματικά άλματα, λαμπερές ανακαλύψεις, αιματηρές συγκρούσεις εθνών, αλλά πάντα πάνω στη γραμμή της προόδου. Εκατομμύρια άνθρωποι, αλεσμένοι στον μύλο της ιστορίας, χάνονται κάτω από στρώματα ανωνυμίας και ανυπαρξίας. Και όταν εμφανίζονται εμπλουτίζουν απλώς τις στατιστικές του θανάτου ή της καταστροφής. Έτσι ο άνθρωπος, αντί να είναι δημιουργός της ιστορίας του, γίνεται ένα ασήμαντο, ποταπό δημιούργημά της.

Θα συμβεί πιθανότατα πάλι το ίδιο. Για τους ιστορικούς του απώτατου μέλλοντος, η «Μεγάλη Ύφεση 2008 - 20…» (πόσο άραγε;) θα καταλάβει στα βιβλία μια παράγραφο. στην οποία θα περιλαμβάνεται το «κραχ» του Οκτωβρίου, τα ονόματα 2-3 αμερικανικών τραπεζών, η νίκη του Ομπάμα, η νιοστή μεταρρύθμιση του διεθνούς συστήματος εποπτείας των κεφαλαιαγορών από το G20 και μερικοί αριθμοί. Κανένα από τα στοιχεία αυτά δεν θα περιγράφει τους μικρούς «πολέμους» που διεξάγονται στους χώρους δουλειάς, στους διαδρόμους των σούπερ μάρκετ, ακόμη και μέσα στα νοικοκυριά, καθώς η οικονομική κρίση ενσαρκώνεται σε συγκεκριμένες επιλογές, με συγκεκριμένους «δήμιους» και «θύματα»: πρέπει να απολυθεί το 10%, αλλά ποιοι θα το αποτελέσουν; Πρέπει να αδειάσουμε το καλάθι, αλλά ποια αγαθά θα αφήσουμε αζήτητα στα ράφια; Πρέπει να περικοπούν οι οικογενειακές δαπάνες, αλλά ποιων οι ανάγκες θα μείνουν ανικανοποίητες; Κι αυτή είναι η πιο ήπια εκδοχή των διλημμάτων.

Καθώς η απασχόληση (δηλαδή, και πάλι η εργασία) γίνεται η αίρουσα τας αμαρτίας του κεφαλαίου, θα πρέπει ν’ ακολουθήσουμε την πορεία της σπείρας στην οποία «κυλάει» κάθε απόφαση για μερικές εκατοντάδες ή χιλιάδες απολύσεις. Τι επιπτώσεις έχει, ποιες μικρές μάχες προκαλεί, πώς διαλέγει τα «θύματά» της καθώς φεύγει από το απαστράπτον τραπέζι του διοικητικού συμβουλίου για να φτάσει μέχρι τον τελευταίο κρίκο της αλυσίδας παραγωγής. Μέχρι την υλοποίηση αυτής της απρόσωπης απόφασης, διαδραματίζονται δεκάδες μικρές ιστορίες διαγκωνισμού, αλληλοφαγίας, κανιβαλισμού, αφού όλοι ξέρουν πως όποιος είναι έξω από το μαντρί τον τρώει ο λύκος. Να προηγηθούν οι μεγάλοι, που θέλουν λίγα χρόνια για τη σύνταξη ή οι μικροί, που έτσι κι αλλιώς έχουν όλοι τη ζωή μπροστά τους; Οι ειδικευμένοι που αμείβονται καλύτερα και θα πάρουν υψηλότερες αποζημιώσεις ή οι ανειδίκευτοι που θα προσαρμοστούν καλύτερα στις συνθήκες ευελιξίας που δημιουργεί η υψηλή ανεργία; Οι γυναίκες που είναι χρήσιμες και στο σπίτι ή οι άνδρες που καλύπτουν μεγαλύτερη γκάμα επαγγελματικών επιλογών; Τα «λευκά κολάρα» με τα πολλά πτυχία και τις ποικίλες δεξιότητες ή οι «μπλε φόρμες» με τις μονότονες κινήσεις στην αλυσίδα παραγωγής; Οι «κολλητοί» των προϊσταμένων που θα δείξουν κατανόηση ή οι εκτός «αυλών» που ο διωγμός τους δεν επιφέρει τύψεις; Οι συνδικαλιζόμενοι και ενοχλητικοί ή οι φοβισμένοι και φιλήσυχοι; Οι φτωχότεροι ή αυτοί που έχουν τις «καβάντζες» τους; Οι παλιοί ή οι νέοι; Ή μήπως πρέπει απλώς να τους βάλουμε να διαλέξουν μεταξύ τους; Με κλήρο ή με «δημοκρατική» ψηφοφορία;

Όλα αυτά τα διλήμματα, θαμμένα κάτω από τη φλυαρία της μακροοικονομίας, όταν τεθούν στον μικρόκοσμο του τόπου εργασίας, του εργοστάσιου, του γραφείου, του τμήματος, παίρνουν συνήθως τη διάσταση ενός αλληλοσπαραγμού. Μια αντίθεση, προφανής πια και στους πιο ανυποψίαστους, ανάμεσα στους παραγωγούς και τους απαλλοτριωτές του κοινωνικού πλούτου, μετατίθεται στον κόσμο της εργασίας, κατακερματίζεται σε πολλά μικρά δράματα στην πλευρά των θυμάτων της κρίσης. Ο ανταγωνισμός των «δημίων» για το ποιος θα βρεθεί στον αφρό της «δημιουργικής καταστροφής» που προκαλεί η κρίση γίνεται ανταγωνισμός των «θανατοποινιτών» για τη σειρά εκτέλεσης. Στο μεταξύ, οι ηγεσίες ανησυχούν: οι πολιτικοί για την απασχόληση (και όχι για τους απασχολούμενους), οι επιχειρηματίες για την παραγωγή (αλλά όχι για τους παραγωγούς), οι οικονομολόγοι για την κατανάλωση (και όχι για τους καταναλωτές).

Ευτυχώς, η δική μας ιστορία της ύφεσης δεν είναι μονοδιάστατη, δεν έχει μόνο «μελό». Έχει και τις φωτεινές της όψεις, πολλά, μικρά, χαμηλόφωνα ή ηχηρά «όχι» που ακούγονται όταν τα διλήμματα σαν κόψη λαιμητόμου.;;;;; «Όχι» που επιβεβαιώνουν ότι δεν έχει χαθεί εντελώς ο δεσμός της αλληλεγγύης. Συνέβη και το 1929. Από τη «Μεγάλη Ύφεση» έχουν διασωθεί ως «ιστορία» τα καραβάνια των εξαθλιωμένων που μετακινούνταν από την Ανατολή προς τη Δύση για λίγα μεροκάματα, οι ουρές των συσσιτίων, οι παραγκουπόλεις «Hooverville». Αλλά δεν ήταν μόνο αυτά. Διαβάζοντας στην «Ιστορία του λαού των ΗΠΑ» του Χάουαρντ Ζιν το κεφάλαιο για την ύφεση, ανακαλύπτεις έναν εντελώς άγνωστο «γαλαξία» πράξεων εξέγερσης, συχνά αιματηρών, που διατρέχουν την καπιταλιστική αυτοκρατορία για μια ολόκληρη δεκαετία. Σιάτλ, Ουάσινγκτον, Ουισκόνσιν, Τενεσί και δεκάδες άλλες βιομηχανικές πόλεις έγιναν θέατρα αυθόρμητων αντιδράσεων από ανέργους και εργαζόμενους. Και χρειάστηκε να περάσουν τέσσερα χρόνια σκληρών συγκρούσεων από το κραχ του 1929 πριν γεννηθεί στο μυαλό της πολιτικής ελίτ η ιδέα του πρώτου και του δεύτερου «New Deal». Αυτή η ιστορία έχει εξοβελιστεί στο περιθώριο των υποσημειώσεων των ιστοριογράφων της Ύφεσης. Όχι τυχαία, υποθέτω.

Κατά κάποιο τρόπο μια ανάλογη ιστορία γράφεται τώρα. Τα περιστατικά της δύσκολα διαπερνούν την επίσημη ενημέρωση ή τον αμήχανο και ξύλινο λόγο των συνδικάτων. Αλλά είναι υπαρκτά. Είναι οι «ιστορίες των άλλων», άλλοτε γκρίζες, άλλοτε φωτεινές, διασπαρμένες σε εκατομμύρια μεγάλους και μικρούς χώρους παραγωγής. Δεν έχουν την τύχη να συντίθενται σε έναν ενιαίο, στεντόρειο λόγο του κόσμου της εργασίας, τον δικό της λόγο για έξοδο από την κρίση. Αλλά διασώζουν τουλάχιστον μια ενστικτώδη συναίσθηση συνοχής, τάξης, αλληλεγγύης. Διασώζουν αυτό που πριν από τέσσερις αιώνες ο Άγγλος ποιητής Τζον Νταν περιέγραφε ως δεσμό κοινότητας, ιστορίας και ανθρωπιάς, σ’ αυτούς τους απαράμιλλους στίχους:
«Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί, ακέριος μοναχός του.
Κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι ηπείρου, ένα μέρος στεριάς.
Αν η θάλασσα ξεπλύνει ένα σβόλο χώμα, η Ευρώπη γίνεται μικρότερη.
'Οπως κι αν ξεπλύνει ένα ακρωτήρι ή ένα σπίτι φίλων σου ή δικό σου.
Κάθε ανθρώπου ο θάνατος λιγοστεύει εμένα τον ίδιο, γιατί είμαι ένα με την Ανθρωπότητα.
Κι έτσι ποτέ σου μη στέλνεις να ρωτήσεις για ποιον χτυπά η καμπάνα. Χτυπάει για σένα».