Η παραγωγικότητα της ασθένειας (25/7/2009)

«Είναι παράξενο πώς η αρρώστια δεν έχει πάρει τη θέση της μαζί με τον έρωτα και τον πόλεμο και τη ζήλεια στα πρωτεύοντα θέματα της λογοτεχνίας. Θα περίμενε κανείς να αφιερώνονται μυθιστορήματα στη γρίπη. Επικά ποιήματα στον τυφοειδή πυρετό. Ωδές στην πνευμονία. Λυρικοί στίχοι στον πονόδοντο. Κι όμως όχι…»

Αυτή είναι η εύγλωττη- αν και χαμηλόφωνη- διαμαρτυρία της Βιρτζίνια Γουλφ, διατυπωμένη σ’ ένα μοναδικό μικρό δοκίμιο, γραμμένο πριν από 83 χρόνια (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Συνάψεις», του ακάματου φίλου Θανάση Καράβατου, του εύχομαι να περνάει καλά), για το πόσο παραγκωνισμένα είναι στη λογοτεχνία τα πάθη του σώματος, η αρρώστια. Κάτι ήξερε από αρρώστια η Βιρτζίνια Γουλφ, καθηλωμένη για μεγάλα διαστήματα από αληθινές ασθένειες και ψυχοσωματικά σύνδρομα ατελούς διάγνωσης ή προσωπικής εφεύρεσης, που ωστόσο «παρήγαγαν» τα γνώριμα αριστουργήματά της (δυστυχώς, και τη αυτοχειρία της). Και προφανώς, σήμερα, θα παρακολουθούσε απορημένη, αν όχι εξεγερμένη από θυμό, το δέος με τον οποίο η ανθρωπότητα (για την ακρίβεια: το δυτικό μισό της) υποδέχεται την πανδημία της νέας γρίπης. Δεν θα συμφωνούσε καθόλου με την παρουσίαση της ασθένειας ως αντιπαραγωγικής λαίλαπας που θα
ισοπεδώσει όσα έχει αφήσει όρθια η ύφεση.

Δεν είμαι οπαδός του Μάλθους και δεν θεωρώ την πανδημία ως την «τελική» ή την «ενδιάμεση» λύση στο πρόβλημα του υπερπληθυσμού, της ένδειας των πόρων, της ανισοκατανομής του πλούτου. Άλλωστε, ακόμη και τα πιο μαύρα σενάρια δεν αποτολμούν να εκτιμήσουν τον αριθμό των θυμάτων της νέας γρίπης ούτε στο ένα δέκατο των θανάτων που προκαλεί κάθε χρόνο η κοινή γρίπη. Που είναι μισό εκατομμύριο παγκοσμίως, τουλάχιστον. Θα πείτε: στο θάνατο δεν υπάρχει «πολύ» ή «λίγο». Αλλά, καθώς η νέα γρίπη απασχολεί σήμερα περισσότερο τη στατιστική και λιγότερο τους επιστήμονες, τους
ερευνητές και τους επαγγελματίες της ιατρικής, οφείλουμε να τον χρησιμοποιούμε και ως μέτρο της ζωής. Λοιπόν, υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον μήνυμα που φθάνει στα ηλεκτρονικά ταχυδρομεία τις τελευταίες μέρες. Υιοθετεί ένα από τα γνωστά σενάρια συνωμοσίας για τους υποκινητές του πανικού περί τη νέα γρίπη. Σενάριο που στοχοποιεί τις φαρμακευτικές εταιρείες παρασκευής των αντιγριπικών φαρμάκων και καταλήγει ότι η πραγματική απειλή είναι η πανδημία του κέρδους (στο οποίο μου είναι αδύνατον να διαφωνήσω). Γενικώς είμαι καχύποπτος έναντι των θεωριών συνωμοσίας, αλλά το συγκεκριμένο ηλεκτρονικό μήνυμα περιέχει μερικές πολύ χρήσιμες και κρίσιμες αλήθειες για την καταστροφή που (δεν) μας απειλεί. «Κάθε χρόνο πεθαίνουν δύο εκατομμύρια άνθρωποι από μαλάρια, κάτι το οποίο θα μπορούσε να αποφευχθεί με μια κουνουπιέρα… Κάθε χρόνο πεθαίνουν δύο εκατομμύρια παιδιά από διάρροια, κάτι το οποίο θα μπορούσε να αποφευχθεί ένα ένα σιρόπι των 25 σεντς….Ιλαρά, πνευμονίες, ασθένειες θεραπεύσιμες με φτηνά εμβόλια είναι υπεύθυνες για τον θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως κάθε χρόνο…Η γρίπη των πουλερικών προκάλεσε τον θάνατο μόλις 250 ατόμων παγκοσμίως, 250 θάνατοι σε δέκα χρόνια, δηλαδή αναλογικά 25 θάνατοι τον χρόνο. Η κοινή γρίπη σκοτώνει μισό εκατομμύριο ανθρώπων κάθε χρόνο παγκοσμίως. Μισό εκατομμύριο έναντι 25. Για ένα λεπτό. Τότε γιατί τόση φασαρία με τη γρίπη των πουλερικών; Γιατί πίσω από τα κοτόπουλα υπήρχε ένα «κόκορας» με μεγάλο λειρί. Η φαρμακευτική εταιρεία με το πασίγνωστο Tamiflu που πούλησε εκατομμύρια δόσεων στις ασιατικές χώρες…» Το σενάριο συνωμοσίας που συνοδεύει το μήνυμα αυτό καταλήγει στον πρώην υπουργό Άμυνας των ΗΠΑ Ντόναλντ Ράμσφελντ, μέτοχο της εταιρείας που διαθέτει την πατέντα του αντιγριπικού φαρμάκου, αλλά δεν έχει τόσο σημασία αυτό όσο το γεγονός ότι οι κοινές, πασίγνωστες αλήθειες που μεταφέρει σε αριθμούς μας κάνουν να αναρωτιόμαστε αν η ασθένεια που μας απειλεί σχετίζεται πράγματι με τον ιό των χοίρων ή έχει σχέση με το μικρόβιο της απληστίας ή της αήττητης ανθρώπινης βλακείας.

Ωστόσο, η αμφισβήτηση της Βιρτζίνια Γούλφ (διατυπωμένη σε χρόνο ανύποπτο και απευθυνόμενη σε μιαν Ευρώπη ταλαιπωρημενη και αποδεκατισμένη και από τη γρίπη και τον πόλεμο) είναι πιο ριζική, πιο θεμελιώδης. Η αρρώστια, υπό την προϋπόθεση ότι δεν είναι ανίατη, ότι είναι παροδική και δεν οδηγεί στο μοιραίο, ίσως δεν είναι τόσο αντιπαραγωγική όσο νομίζουμε. Η ασθένεια είναι παραγωγική, ίσως πιο παραγωγική από την ασθένεια της παραγωγικότητας, της αναπτυξιακής φενάκης που συσσωρεύει απίστευτες ποσότητες ανθρώπινου κόπου καταδικασμένου στην απαξίωση του οικονομικού κύκλου. Η Γουλφ, άρρωστη – ίσως και κατά φαντασία μερικές φορές- παρατηρεί από το κρεβάτι ή την πολυθρόνα της ένα μικρό κομμάτι ουρανού πίσω από το τζάμι του παραθύρου. Παρατηρεί την αναρχική δημιουργικότητα των νεφών – «νέφη που αλληλοσυγκρούονται, συρμοί ατέλειωτοι από πλοία και βαγόνια ζωγραφίζονται από βορρά προς νότο, αυλαίες φωτός και σκιάς που πέφτουν ακατάπαυστα…. Τούτη η ατέρμονη δραστηριότητα, που δαπανά ο θεός ξέρει τι κολοσσιαία ποσά ιπποδύναμης, χρόνος μπαίνει
χρόνος βγαίνει αφήνεται να εκπληρώνει ανενόχλητη τη βούλησή της». Η Γουλφ, προφανώς, δεν ανησυχεί καθόλου για τις εργατοώρες που χάνονται από την εξαναγκαστική καθήλωση που μας επιβάλει ένας απρόσκλητος ιός, μια ανεπιθύμητη λοίμωξη, το καψόνι του γενετικού μας υλικού που διατάσσει το τάδε γονίδιο να βγει από τη ρουτίνα της κανονικότητας, να παραδώσει το σώμα σε μια εξουθενωτική επανάσταση εκφρασμένη σε πυρετό, πονοκέφαλο, πονόλαιμο, μυαλγία, αδυναμία, νωχέλεια, υπνηλία, εναλλαγές νοητικής αδράνειας και πνευματικής
διέγερσης. (Άλλωστε, είναι πιθανό από τις σχέσεις της με τον Τζον Μέϊναρντ Κέινς στον κύκλο του «Μπλούσμπερι», να έχει πεισθεί ότι η πλήρης απασχόληση δεν είναι το παν, αλλά η κατανάλωση είναι αυτή που μπορεί να επαναφέρει σε ισορροπία τις ασθενείς από την ύφεση οικονομίες. Και η ασθένεια είναι μια μορφή ανάλωσης-κατανάλωσης του ανθρώπινου, σωματικού κεφαλαίου). Αυτή η δημιουργική αδράνεια της ασθένειας, θα έκανε να βγάζουν φλύκταινες οι ειδικοί των οικονομικών της υγείας που προειδοποιούν με ύφος αυστηρό και επιστημονική αδιαλλαξία ότι η νέα γρίπη θα κοστίσει στην ελληνική οικονομία 3 δις. ευρώ και στην παγκόσμια ίσως και ένα τρις. Μεγάλη δουλειά! Είναι εύκολο να μετρήσεις με όρους ποσότητας τις εργατοώρες που θα χαθούν από τα εκατομμύρια ασθενών οι οποίοι θα χουχουλιάζουν κάτω από τα παπλώματά τους με θερμοκρασίες άνω των 38 βαθμών, με βλέμμα θολό, με δυσφορία και κακή διάθεση. Αλλά, πώς θα μετρήσουμε με όρους ποιότητας τις μικρές και μεγάλες αναθεωρήσεις της ζωής και του κόσμου που μας επιτρέπει η ασθένεια; Πώς θα μετρήσουμε την απροσδόκητη δύναμη που παράγει η σωματική αδυναμία; Πώς θα μετρήσουμε τον μικρό θρίαμβο που πετυχαίνει το σώμα στον πόλεμο κατά του ιού, τα αντισώματα που τον κάνουν απρόσβλητο στην επόμενη επίθεσή του; Αν δεν νοσήσουμε, δεν θα ανοσοποιηθούμε, έτσι δεν είναι;

Οι επιδημίες είναι κατά κάποιο τρόπο συνδημιουργοί του είδους μας, έχουν καταστήσει το γενετικό μας υλικό πιο ανθεκτικό στην πολιορκία των ιών, των βακίλων, των μικροβίων και κληροδοτούν τις γενιές του μέλλοντος με άμυνες που θα ήταν αδιανόητες για τους προγόνους μας. Συν τοις άλλοις, υπάρχει μια τρομακτική συνέργια ανάμεσα στην προσπάθεια που καταβάλλει το ανθρώπινο σώμα -τα εκατομμύρια ανθρώπινα σώματα που νοσούν- για να συνυπάρξει με τον ιό, και στην πνευματική δύναμη που συσσωρεύεται στα εργαστήρια, πάνω από δοκιμαστικούς σωλήνες, μηχανές φυγοκέντρισης, μικροσκόπια για να παραχθεί το φάρμακο, το εμβόλιο, η θεραπεία που θα βοηθήσει το ανθρώπινο είδος να γίνει άτρωτο στην επόμενη επιδημία.

Στην αρρώστια- και δη στις επιδημίες, αυτές που αφάνιζαν σαν δρεπανηφόρα άρματα τους πληθυσμούς τους προηγούμενους αιώνες- οφείλουν την ύπαρξη τους τα κρατικά συστήματα υγείας, αυτά που μετέτρεψαν την ασθένεια από ατομική, σωματική υπόθεση του κάθε ασθενή σε υπόθεση της κοινωνίας. Βεβαίως, δεν κινητοποιήθηκε μόνο το αίσθημα της συμπόνιας, της αλληλεγγύης ή της αυτοσυντήρησης των κοινωνιών και των εθνών αλλά και το ένστικτο του κέρδους που βλέπει σε κάθε μικρόβιο, σε κάθε ιό, σε κάθε ασθένεια μια φλέβα χρυσού.

Άλλωστε, η πανδημία της νέας γρίπης μπορεί να εκληφθεί και σαν μια παραβολή για τον οικονομικό μας πολιτισμό, αυτόν που πριν μερικούς μήνες έφτασε στο χείλος της αβύσσου, εξουθενωμένος από τον ιό της ύφεσης. Είναι άγνωστο αν τα εμβόλια της αθρόας κρατικής χρηματοδότησης των χρηματοπιστωτικών και βιομηχανικών κολοσσών που έπεσαν του θανατά είναι αυτά που ανοσοποίησαν το σύστημα μέχρι την επόμενη ύφεση, ή αν ο καπιταλισμός έχει τόσο ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα που θα μας πεθάνει πριν να τον πεθάνουμε (όσους έχουμε τη σχετική πρόθεση τουλάχιστον). Αν ισχύει ωστόσο ότι μετά από κάθε κρίση ο οικονομικός μηχανισμός της απληστίας βγαίνει ισχυρότερος, τότε αποδεικνύεται πως η ασθένεια έχει και στην περίπτωσή του το παραγωγικό περιεχόμενο που υπαινίσσεται η Γουλφ για την αρρώστια του σώματος. Αυτό, βεβαίως, μέχρι την τελική αναμέτρηση που κατά κανόνα δεν έρχεται με τη μορφή μιας ίωσης, αλλά ενός καρκίνου, ενός εμφράγματος ή απλώς σαν γηρατειά.

Οπότε; Οπότε ας χαλαρώσουμε κι ας την απολαύσουμε τη γρίπη, με τον πυρετό της αλλά και με την περίσκεψη που θα μας επιτρέψουν τα διαλείμματα απύρετης διαύγειας. Κι αν νοσήσουν δύο εκατομμύρια Έλληνες, τι θα γίνει, τι θα συμβεί στην οικονομία, στην παραγωγικότητα, στην αγορά; Γιατί; Τι συμβαίνει τον Αύγουστο όταν πέντε εκατομμύρια Έλληνες (ένας στους δυο) εξαφανίζονται στις παραλίες;