Παγετώνες του Αυγούστου (13/8/2011)

Εδώ και μερικές εβδομάδες ξαναπροβάλλεται στην Αθήνα, 42 χρόνια από τη δημιουργία της, η ταινία του Αμερικανού σκηνοθέτη Ρόμπερτ Κράμερ «Ο πάγος». Είναι μια εμβληματική ταινία φαντασίας, ένα ιδεολογικοπολιτικό, μελλοντολογικό θρίλερ και ένα υποδειγματικό σχόλιο για τις περιπέτειες και τα αδιέξοδα της αμερικανικής νέας αριστεράς, την εποχή που ήταν στις δόξες της, με το πολύχρωμο movement σε πλήρη εξέλιξη, τους Μαύρους Πάνθηρες εν δράσει και το κίνημα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ στην κορύφωσή του. Ωστόσο, η ταινία δεν μιλάει ευθέως για όλα αυτά. Υπαινίσσεται ότι τα κινήματα αυτά έχουν ήδη ηττηθεί και αποτύχει στους ασαφείς στόχους τους και το πολιτικό καθεστώς στις ίδιες τις ΗΠΑ, και όχι μόνο, έχει εξελιχθεί από μια τυπική δημοκρατία σε μια στυγνή καταπιεστική δικτατορία, με πλήρη έλεγχο στα ΜΜΕ, στις δυνάμεις καταστολής, στην ίδια την καθημερινότητα των ανθρώπων.

Φυσικά, αυτή η δυσοίωνη πρόβλεψη της ταινίας, η επικράτηση ενός πολιτικού «παγετώνα» πάνω στις κοινωνίες, ήταν ήδη μια κυριολεξία την εποχή που γυρίστηκε η ταινία (1969) για δεκάδες χώρες σ’ όλο τον κόσμο όπου η αμερικανική ηγεμονία οργάνωνε πραξικοπήματα και στήριζε σκληρές δικτατορίες, ενώ και ο άλλος πόλος του Ψυχρού Πολέμου, ο σοβιετικός, τη συναγωνιζόταν σε αυταρχισμό και εξαγωγή (αντ)επανάστασης. Στον μύθο της ταινίας, όμως, ο «παγετώνας» έχει καλύψει την ίδια την αμερικανική κοινωνία και οι ριζοσπάστες, μέλη παράνομων επαναστατικών ομάδων, επιχειρούν να λιώσουν τον «πάγο» του καθεστώτος, αλλά κι αυτόν της σιωπηρής πλειοψηφίας, μυώντας την στις μεθόδους του αντάρτικου πόλεων.

Η ταινία είναι ενδεχομένως για μυημένους -ασπρόμαυρη, χωρίς εφέ, με πολλούς ερασιτέχνες-, ωστόσο μπορεί να τη δει κανείς και σαν ένα ντοκιμαντέρ για την επανάσταση που δεν έγινε ποτέ στις ΗΠΑ: ο ρεαλισμός της συχνά ξεγελάει. Από την άλλη πλευρά, κι αυτός είναι ο λόγος που αναφέρομαι σ’ αυτήν, έχει μια υπόρρητη ιδεολογική επικοινωνία με το σήμερα. Στην εποχή που η δυτικού τύπου δημοκρατία έχει γίνει, υποτίθεται, το βασικό πολιτικό ένδυμα των περισσότερων κοινωνιών, με τρανταχτές εξαιρέσεις την Κίνα, τις αραβικές και άλλες «πετρελαϊκές δημοκρατίες» της Ασίας και της Αφρικής, ένας πολιτικοοικονομικός «παγετώνας» σαρώνει τις κοινωνίες. Ο «παγετώνας» αυτού του Αυγούστου, με όλα τα του τα καταθλιπτικά συμπτώματα: την καταβαράθρωση των χρηματιστηριακών αγορών, την πολιτική αβουλία των κυβερνήσεων, τη μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους προς το δεξιότερο άκρο. Ο «παγετώνας» πιστοποιεί ένα πραγματικό πραξικόπημα εις βάρος της ανθρωπότητας, την επιβολή της πιο στυγνής απ’ όλες της δικτατορίες της Ιστορίας: της δικτατορίας του χρήματος.

Αυτός ο αφορισμός δεν έχει κάποια ηθικολογική διάσταση – το χρήμα στις πιο πρακτικές, αλλά και στις πιο δαιμονικές του εκδοχές συντροφεύει έτσι κι αλλιώς την ανθρώπινη ιστορία εδώ και χιλιετίες. Και το ίδιο ισχύει για την εποχή του καπιταλισμού και την πιο εξελιγμένη μορφή του χρήματος, του πιστωτικού. Εδώ και τώρα, όμως, με φόντο την παγκόσμια κρίση χρέους, συντελείται μια «γενετική» μετάλλαξη. Ίσως, μάλιστα, δεν πρόκειται καν γι’ αυτό, ίσως πρόκειται για τον γενετικό προορισμό του καπιταλισμού που φτάνει στο ιστορικό του όριο, στον επί πιστώσει θάνατό του. Το σύμπτωμα, πάντως, είναι πως οι χρηματοπιστωτικές αγορές, ρισκάροντας εκτεταμένες οικονομικές και κοινωνικές καταστροφές ακόμη και εις βάρος χωρών με αυτοκρατορική επιρροή, επιχειρούν να αποκτήσουν οριστικά και διά παντός τον πλήρη έλεγχο της πολιτικής, σε όλες θεσμικές εκφράσεις της, εθνικές ή διακρατικές, δημοκρατικές ή ολιγαρχικές.

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι η αμερικανική. Το πραξικόπημα της Standard & Poor’s με την υποβάθμιση της αμερικανικής οικονομίας που προκάλεσε την υστερία των αγορών έχει τη σημασία του. Όχι γιατί οι ΗΠΑ δεν άξιζαν ενδεχομένως μια υποβάθμιση, όντας ο μεγαλύτερος μπαταχτσής του πλανήτη. Αλλά γιατί μαζί με τις απειλές των άλλων οίκων αξιολόγησης-φερεφώνων του έξυπνου χρήματος η υποβάθμιση επιχειρεί να κατοχυρώσει την οριστική στροφή της πολιτικής ηγεσίας στη σκληρή λιτότητα για τους φτωχότερους Αμερικανούς. Επιδιώκει τη θεσμική κατοχύρωσή της εν ονόματι του χρέους. Ο Ομπάμα, με τις αποφάσεις για την υγεία, την κοινωνική ασφάλιση και την επιδότηση της κατανάλωσης των φτωχότερων νοικοκυριών, επιχειρούσε (ανεπιτυχώς, βεβαίως) μια δειλή διαφοροποίηση από τον νεοφιλελεύθερο μονόδρομο της Ευρώπης. Τώρα, οι αγορές επέβαλαν τον ενταφιασμό ακόμη κι αυτών των χλομών αποκλίσεων στο όνομα της μείωσης των ελλειμμάτων. Το Tea Party έπαιξε με ζήλο το παιχνίδι των χρηματοπιστωτικών δεινοσαύρων της Νέας Υόρκης που έχουν αντλήσει πακτωλούς δολαρίων από τα προγράμματα διάσωσης των τραπεζών, από την «ποσοτική χαλάρωση» του Μπερνάνκι ή από τα κονδύλια στήριξης της κατανάλωσης, των επενδύσεων και της απασχόλησης. Και θα κάνουν το ίδιο τώρα με τον διετή μηδενισμό των επιτοκίων, αντλώντας τζάμπα χρήμα από τις ΗΠΑ για να το αξιοποιήσουν επικερδώς οπουδήποτε άλλού. Αυτοί ακριβώς οι δεινόσαυροι θέλουν να έχουν τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο στη διαχείριση της κρίσης χρέους, με τρόπο που να καταστήσει απόλυτη την εξουσία του χρήματος.

Το ίδιο ακριβώς παιχνίδι το έξυπνο χρήμα το έχει προ πολλού κερδίσει στη Γηραιά Ήπειρο. Σταθερός υποβολέας του νεοφιλελεύθερου μονολόγου που επικρατεί όχι μόνο κατά τη συγκυρία της κρίσης, αλλά από την ίδια τη γέννηση του ευρώ, σε κάθε φάση της κρίσης κερδίζει όλο και μεγαλύτερο ζωτικό χώρο από την πολιτική. Ο χρηματοπιστωτικός «παγετώνας» έχει καταλάβει πλέον κάθε χώρα της Ευρωζώνης και δεν επιτρέπει κοινωνικές θερμοκρασίες πάνω από το μηδέν. Οτιδήποτε θυμίζει κράτος, δημόσια περιουσία, κοινωνικό αγαθό, πρόνοια, δικαίωμα, παροχή, μισθολογική αύξηση μπαίνει στο εργαστήριο του Προκρούστη για «μεταρρύθμιση», Οι πιστωτές των κρατών δεν επηρεάζουν πια τις αποφάσεις μόνο μέσα από τα σκαμπανεβάσματα των αγορών. Βρίσκονται μέσα στα κονκλάβια των πολιτικών ηγεσιών, κρατικών ή κοινοτικών, άλλοτε εκπροσωπούμενοι από τους κεντρικούς τραπεζίτες κι άλλοτε απευθείας, με τα λόμπι τους. Όπως ακριβώς στην περίπτωση της υποτιθέμενης διαπραγμάτευσης για τη «συμμετοχή ιδιωτών» στην αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους. Η «Διεθνής» των τραπεζών δεν προτείνει απλώς. Συναποφασίζει το μείγμα πολιτικής που αντιστοιχεί σε κάθε μικρή δόση κρατικού χρέους που θα αναχρηματοδοτήσει. Διαθέτει ένα άτυπο βέτο σε κάθε απόφαση της Ευρωζώνης, που άλλωστε ανάγει σε πρωταρχικό της μέλημα την προστασία της «Πίστης».

Το χειρότερο είναι πως αυτό γίνεται πια σε πλανητική κλίμακα. Ο καπιταλισμός περνά σε μια «εποχή παγετώνων». Παγετώνων οικονομικών και κοινωνικών, από τους οποίους είναι δύσκολο να εξαιρεθεί μια χώρα. Κάθε εκδοχή χρήματος, από τα νομίσματα και τις μετοχές μέχρι τα εμπορεύματα, τους ναύλους, τις ενεργειακές πρώτες ύλες ή τα τρόφιμα, έχει πλέον αυτονομηθεί από τους υλικούς όρους παραγωγής του, τους πολιτικούς ή κοινωνικούς όρους διαμόρφωσης της προσφοράς, της ζήτησης και της τιμής του. Το κρατικό χρέος γίνεται σ’ αυτή τη φάση η κοίτη πάνω στην οποία κυλάει ταχύτερα από ποτέ ο παγετώνας της χρηματοπιστωτικής δικτατορίας. Πού το πάει; Τι θέλει από τις κοινωνίες και τις οικονομίες; Τι μέλλον τούς επιφυλάσσουν; Μια παγκόσμια διευθέτηση των ανισορροπιών που γεννούν οι κρίσεις με όρους της δικτατορίας του χρήματος; Έναν πόλεμο όλων εναντίον όλων, σε νομισματική, εμπορική ή και θερμική εκδοχή; Μια εκτεταμένη καταστροφή του υπαρκτού καπιταλισμού για την «ανοικοδόμηση» στην πιο ολοκληρωτική εκδοχή του;

Όποιο σενάριο κι αν ισχύει, για τις κοινωνίες το μέλλον είναι εναλλακτικές μορφές υποβάθμισης και καταστροφής. Μια απροσδιόριστης διάρκειας εποχή παγετώνων. Και η μόνη εναλλακτική των κοινωνιών είναι ν’ ανατρέψουν τη δικτατορία του χρήματος. Η δημιουργία και οι ροές του πρέπει αφαιρεθούν από τις αγορές και τα «ιδρύματα» της Πίστης και να ανακτηθούν από το κράτος, την πολιτική εξουσία. Κι επειδή έχουμε το δεδομένο μιας πολιτικής εξουσίας υπόδουλης, εξαγορασμένης, εθελόδουλης ή απλώς αδύναμης μπροστά στη δικτατορία του χρήματος, αναδύεται η αναγκαιότητα της διπλής ανατροπής.

Πώς, θα μου πείτε. Απάντηση πλήρη δεν έχω. London calling, London burning; Προς το παρόν δεν είναι απάντηση, είναι σύμπτωμα. Δεν πρέπει να μας διαφύγει, ωστόσο, ότι ανοίγει ένα σπάνιο παράθυρο ευκαιρίας για τις κοινωνίες το γεγονός ότι οι πολιτικές ελίτ, σε πλανητική κλίμακα, πλησιάζουν το ναδίρ της ισχύος και της νομιμοποίησής τους. Στο άλλο, στο δεύτερο σκέλος της ανατροπής, της χρηματοπιστωτικής δικτατορίας, τα πράγματα είναι πολύ πιο δύσκολα. Βλέπετε, δεν αρκεί να διεκδικήσουν οι κοινωνίες κανόνες ρύθμισης. Δεν φτάνει ν’ ανεβάσουν τις πολιτικές και κοινωνικές θερμοκρασίες ώστε να λιώσει ένα μέρος του χρηματοπιστωτικού παγετώνα. Χρειάζεται να θυσιάσουν κι εκείνο το κομμάτι (τραπεζικής) Πίστης που έχουν μέσα τους, που τις μετατρέπει σε κοινωνίες ανήσυχων καταθετών, πανικόβλητων επενδυτών, υστερικών αγορών ή πρόθυμων καταναλωτών. Χρειάζεται να λιώσουν εκείνο το κομμάτι «πάγου» μέσα τους που τις ακινητοποιεί. Δύσκολη, επώδυνη, πολύπλοκη μα αναπόφευκτη περιπέτεια χειραφέτησης.