Η ευφυΐα είναι υπερεκτιμημένη και βρώσιμη

Η Εφημερίδα των Συντακτών 18-19/6/2022

 Ενώ τους περισσότερους εξ ημών η ακρίβεια μάς χτυπάει κάτω σαν χταπόδι, οι απλήρωτοι λογαριασμοί μάς έχουν τυλίξει σαν χταπόδι και οι τιμές των καυσίμων μάς ρουφάνε σαν χταπόδι, άνοιξε η γνωστή συζήτηση για το αν πρέπει ή όχι να τρώμε χταπόδια. Εντάξει, οι άνθρωποι πρέπει να έχουν πολύ ελεύθερο χρόνο στη ζωή τους και να έχουν λύσει τα περισσότερα βιοτικά και υπαρξιακά προβλήματά τους, δεν εξηγείται τόσο πολλή και τόσο παθιασμένη ενασχόληση στο Διαδίκτυο, στα σόσιαλ, στα μέσα, αλλά δεν θα γίνω εγώ λογοκριτής σκέψης και ηθικών διλημμάτων. Μπορεί κανείς λοιπόν να επιλέξει να μην τρώει χταπόδι, ένα από τα τουλάχιστον 1,5 εκατομμύρια είδη ζώων του πλανήτη που έχουν καταγράψει οι βιολόγοι, με ισχυρότατη την πιθανότητα να μας διαφεύγουν άλλα τόσα, χωρίς να υπολογίζουμε τα αρκετά εκατομμύρια που έχουν εξαφανιστεί προ και ερήμην ανθρωπότητας, όχι απαραίτητα επειδή τα έτρωγε κάποιο άλλο είδος υποτιμώντας την ευφυΐα τους. 

Από το 1,5 εκατομμύριο καταγεγραμμένα είδη είναι ζήτημα αν οι άνθρωποι, ακόμα και στις πιο εξωφρενικές και ακραίες γαστρονομικές κουλτούρες, τρώνε περισσότερα από μία με δύο χιλιάδες. Κι αν περιοριστούμε στα μάκρο της γαστρονομίας και της επιβίωσης του 99% των 7,5 δισ. ανθρώπων, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή βασίζεται σε περίπου 350 εκατ. τόνους κρέατος τον χρόνο (93% χοιρινό, πουλερικά, μοσχάρι, 5% αρνοκάτσικα, 2% όλα τα υπόλοιπα) και 23 εκατ. τόνους θαλασσινών, από τους οποίους μόλις 370.000 τόνοι είναι χταπόδια, στην πλειονότητά τους καταναλωμένα στην Κίνα και στη λοιπή Ασία. 

Κινδυνεύουν τα χταπόδια να εξαφανιστούν από την υπεραλίευση; Το αγνοώ, αλλά αν υπάρχει τέτοιο θέμα ας πούμε ότι κοντρολάρεται με μερικές απαγορεύσεις, όπως υποτίθεται ότι συμβαίνει με όλο το αλιευτικό απόθεμα των ωκεανών. Αν και προβλέπω ότι λίαν προσεχώς τα περισσότερα βρώσιμα είδη στεριάς και θάλασσας θα γίνουν απολύτως προστατευόμενα από την ανθρώπινη υπερκατανάλωση. Οχι λόγω οικολογικής ευαισθησίας και φιλοσοφικού αναστοχασμού. Αλλά λόγω ακρίβειας και φτώχειας. Για δισεκατομμύρια αδηφάγους του είδους μας η επιβίωση συμπυκνώνεται στα στοιχειώδη: στο στάρι, στο ψωμί, στο ρύζι, στο λάδι. Μετά βίας θα περισσεύει χρήμα για ένα πιτόγυρο. Πόσο μάλλον για ένα πλοκάμι χταπόδι στα κάρβουνα, 13 ευρώ η μερίς, τουλάχιστον. 

Αλλά το θέμα μου είναι άλλο. Σεβαστές οι επιλογές των βίγκαν, άλλο τόσο σεβαστές των βετζετέριαν, σεβαστές ακόμα και των ασκητών που αρνούνται να τραφούν με οτιδήποτε έμβιο και περιορίζονται σε ό,τι βρώσιμο πέφτει νεκρό στη γη. Από πότε, όμως, η ευφυΐα έγινε κριτήριο διαχωρισμού των ειδών σε βρώσιμα και μη; Οκέι, το χταπόδι είναι ένα αξιοθαύμαστο ασπόνδυλο, έχει τρεις καρδιές, έναν ή δυο ή εννιά εγκεφάλους, οι γνώμες διίστανται για το περίπλοκο αυτόνομο νευρικό σύστημά του, κι έχει αξιοθαύμαστες δεξιότητες μέσα στο νερό, αλλάζει χρώμα, μέγεθος, σχήμα, κρύβεται, καμουφλάρεται, μπορεί να έχει μήκος ένα μέτρο και βάρος δύο κιλά, αλλά να περάσει από μια σχισμή πλάτους μόλις δύο εκατοστών. Ωραία όλα αυτά, αλλά γιατί αυτές οι εξαιρετικές ενδείξεις ευφυΐας των χταποδιών, αποκτημένες στο πέρασμα εκατομμυρίων ετών, τους δίνουν περισσότερα δικαιώματα από τις κατσαρίδες, που δεν τις τρώμε, ή από τα κοτόπουλα που τα τρώμε αφειδώς, προφανώς θεωρώντας ότι η α-νοησία τους (εξ ου και κουτορνίθια) τα καθιστά άξια της τύχης τους; Τι είδους ηθικό σύστημα είναι αυτό που κατατάσσει τα είδη στην ταξική πυραμίδα της (ανθρώπινης) βρώσης με βάση την τεκμαιρόμενη (σχεδόν ανθρώπινη) ευφυΐα τους, βάζοντας στην κορυφή τον σκύλο ή το χταπόδι και στον πάτο τις αναλώσιμες γαρίδες και μαρίδες; Γιατί να στήσουμε ένα κίνημα διάσωσης του ευφυούς χταποδιού κι όχι ένα για την επιβίωση της ανοϊκής αμοιβάδας ή του συστηματικά κυνηγημένου για δεκαετίες με εκατομμύρια τόνους DTT κώνωπος του ανωφελούς; 

Στην επιλεκτική ευαισθησία για το ευφυές χταπόδι αντανακλάται ο βαθύτατος ναρκισσισμός του είδους μας. Εχοντας προ πολλού περάσει το όριο της λεηλασίας της φύσης, που για χιλιάδες χρόνια ήταν ο μόνος όρος ύπαρξής μας, αρχίσαμε να επαναξιολογούμε μεν τη φύση, αλλά με υπερβολικό ανθρωπομορφισμό, με αποκλειστικά ανθρώπινο μέτρο. Ακόμη και ως άθεοι ή θρησκευτικά αδιάφοροι, έχουμε ενστερνιστεί τόσο βαθιά το θεολογικό αρχέτυπο της ανωτερότητας του είδους ως κατασκευασμένου «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» κάποιου θεού, ώστε αξιολογούμε κι όλα τα υπόλοιπα είδη με βάση τον βαθμό ομοίωσής τους προς εμάς και τη θεόπνευστη ευφυΐα μας. 

Αλλά η ευφυΐα είναι υπερεκτιμημένη. Τη μετράμε με δείκτες IQ, την ταξινομούμε σε είδη, την καθιστούμε απόλυτο μέτρο του κόσμου, της κοινωνίας, της ιεράρχησής της σε «αρίστους», «μετρίους», «στάσιμους», «ανεξεταστέους», σε ηγέτες και ηγούμενους, επιτελείς και υποτελείς, επιτυχημένους και αποτυχημένους, την επιβραβεύουμε με θαυμασμό, επιφυλάσσοντας μόνο συμπάθεια, συγκατάβαση και φιλανθρωπία σε όσους δεν τη διαθέτουν σε επαρκή επίπεδα. Ωστόσο η ανθρώπινη ευφυΐα -γιατί γι’ αυτήν μόνο μιλάμε, στα υπόλοιπα έμβια όντα η μόνη ευφυΐα είναι ένα περίπλοκο σύστημα διαρκώς εξελισσόμενων ενστίκτων- είναι πηγή δημιουργίας, αλλά και καταστροφής, ευτυχίας, αλλά και δυστυχίας. 

Για να μην πάμε πολύ μακριά από το εδώ και τώρα, ας δούμε τη συγκυρία. Μας κυβερνούν οι κατά τεκμήριο ευφυέστεροι άνθρωποι. Οι ευφυέστεροι του είδους βρίσκονται επικεφαλής κυβερνήσεων, κεντρικών τραπεζών, οικονομικών οργανισμών, δεξαμενών σκέψης, τεράστιων στρατών, πολυεθνικών επιχειρήσεων. Οι ευφυέστεροι του κόσμου διαχειρίζονται πόρους τρισεκατομμυρίων, διαθέτουν περιουσίες δεκάδων δισεκατομμυρίων, ελέγχουν τους βασικούς πόρους παραγωγής, τις ροές του χρήματος, των εμπορευμάτων, των υπηρεσιών. Ρυθμίζουν τις ισορροπίες ισχύος, τις διεθνείς σχέσεις, από τις αποφάσεις τους εξαρτώνται η ειρήνη και οι πόλεμοι, οι συγκρούσεις και οι ανακωχές, η ζωή και ο θάνατος χιλιάδων ανυποψίαστων ή παραπλανημένων ανθρώπων. Στα χέρια των κατά τεκμήριο ευφυέστερων και επιτυχέστερων ανθρώπων βρίσκονται οι κωδικοί της εκκίνησης μιας πυρηνικής σύγκρουσης που, ακόμη κι αν δεν εξαλείψει το ανθρώπινο είδος, θα το γυρίσει αρκετούς αιώνες πίσω. 

Η εύθραυστη ισορροπία του κόσμου μας, το γεγονός ότι η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται ξανά στη δίνη μιας νέας κρίσης, της τρίτης μόνο στην τελευταία δεκαπενταετία, το ενδεχόμενο η καπιταλιστική ευφορία ανάκαμψης και πράσινης μετάβασης να πνιγεί σε ένα ολέθριο μείγμα πληθωρισμού, λιμών, κοινωνικών κρίσεων και πολεμικών συγκρούσεων άγνωστης διάρκειας, είναι ατόφια προϊόντα της ευφυΐας των ευφυέστερων ανθρώπων που μας κυβερνούν. 

Μπορούμε να είμαστε περήφανοι ως είδος για τις αιγυπτιακές πυραμίδες, τις βραχογραφίες του Λασκό ή τη Sagrada Familia της Βαρκελώνης και την ευφυΐα που απαίτησε η κατασκευή τους. Αλλά το στοιχειώδες ένστικτο της συλλογικής επιβίωσής μας κανονικά δεν επιτρέπει ανοχή στην καταστροφική ευφυΐα π.χ. των κεντροτραπεζιτών που προσπαθούν να ρίξουν τον πληθωρισμό με ακριβότερο χρήμα. Σαν εμπρηστές που σπεύδουν να σβήσουν με ντεπόζιτα βενζίνης την πυρκαγιά που οι ίδιοι έβαλαν. 

Η ευφυΐα είναι υπερεκτιμημένη. Οι ευφυείς που μας καταστρέφουν, ωστόσο, είναι βρώσιμοι. Αν πρόκειται να σωθούμε από την ευφυΐα τους, ευχαρίστως να αντικαταστήσω με μερικούς από δαύτους την απόλαυση ενός ευφυούς χταποδιού στα κάρβουνα. 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ  

Το έξυπνο πουλί από τη μύτη πιάνεται. 

Παροιμία