Η ζωή στην πλατφόρμα

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 16-18/3/2024

Μια ιδέα για τη ζωή στην πλατφόρμα στην έσχατη εκδοχή της
ίσως δίνει η ισπανική ταινία The  Plattform. 

Το κινητό μου με ρουφιανεύει ξεδιάντροπα. Δεν ξέρω τι καταλαβαίνουν οι αλγόριθμοι της ατομικής μου επιτήρησης για τα γούστα, τις επιλογές, τις αναζητήσεις και τις συναλλαγές μου μέσω της συσκευής που έχει μετατραπεί σε συμπυκνωτή της ψηφιακής μας ύπαρξης, συνέχεια του χεριού μας και του μυαλού μας, αλλά οι ειδοποιήσεις και ενημερώσεις που μου στέλνει είναι σαν να προορίζονται για κάποιον άλλο. Ή μήπως εγώ έχω γίνει ήδη κάποιος άλλος και απλώς δεν το έχω αντιληφθεί; Παίζει κι αυτό, αν υπολογίσω πόσο έχει αλλάξει η σχέση μου με το κινητό, πόσα levels έχω ανέβει από τότε, δύο δεκαετίες πριν, που διακήρυσσα πως δεν μου χρειάζεται, αφού στο 80% του 24ώρου βρίσκομαι κοντά σε μια συσκευή σταθερού τηλεφώνου, ο νεκρός επικοινωνιακά χρόνος ήταν ελάχιστες ώρες της μέρας. 

Αλλά το κινητό μου με ρουφιανεύει παράξενα. Οι ενημερωτικές και ψυχαγωγικές προτάσεις που μου στέλνει η Google αντιστοιχούν σε έναν ανθρωπότυπο που καταναλώνει ίσως και το 50% της μέρας του στην παρακολούθηση σειρών και ταινιών. «Δείτε τρεις ταινιάρες που έχει αυτή τη βδομάδα το Ertflix». «Αυτές οι σειρές στο Netflix θα σας κάνουν να χάσετε τον ύπνο σας». «Υπάρχει κανείς που δεν θα κλάψει με το One Day;» «Ερχεται η 7η σεζόν του Black Mirror». Εσχάτως στις ειδοποιήσεις έχουν προστεθεί μερικές από Amazon Prime, Disney+, ενώ στη smart tv μου, που αν και smart τη χρησιμοποιώ με τον παραδοσιακό χαζό τρόπο, ως κανονική τηλεόραση, με τρομάζει ο αριθμός των πλατφορμών που προσφέρουν σειρές και ταινίες με 2 έως 10 ευρώ τον μήνα. 

Βεβαίως ο αλγόριθμος που με επιτηρεί δεν κάνει λάθος. Ξέρει ότι στο κινητό μου έχω εγκατεστημένες τις εφαρμογές δύο πλατφορμών streaming (δωρεάν ή «κλεμμένες» δεν τον πολυνοιάζει) και έχει κρυφοκοιτάξει στις τραπεζικές συναλλαγές μου διαπιστώνοντας ότι πληρώνω κάθε μήνα για μία τρίτη. Με αντιμετωπίζει ως κανονικό χρήστη και με βομβαρδίζει με επιλογές. Υποθέτω ότι αν διέθετα 4 με 5 ώρες τη μέρα στην παρακολούθηση σειρών και ταινιών, το καλάθι των προτάσεων της Google από τα δεκάδες ενημερωτικά σάιτ που διαγκωνίζονται ανελέητα στο clickbait δεν θα περιλάμβανε καν τις λίγες κανονικές ειδήσεις της πολιτικής και κοινωνικής επικαιρότητας ή έστω τις γαστρονομικές προτάσεις που περιέχει η προσωποποιημένη λίστα ενημερώσεων.

 Ενα πράγμα είναι βεβαίως το χρήμα, τα τεράστια ποσά που παίζονται στην παγκόσμια βιομηχανία της ψηφιακής τηλεθέασης για να αποσπάσουν τον μηνιαίο οβολό εκατοντάδων εκατομμυρίων χρηστών σε όλο τον κόσμο, αλλά ένα άλλο πράγμα, ίσως πιο σημαντικό, είναι η ανθρωπολογική μετάλλαξη που συντελείται μέσα από την απορρόφηση όλο και μεγαλύτερου μέρους του ελεύθερου χρόνου των ανθρώπων, ειδικά των νεότερων, από τη μονοδιάστατη ψυχαγωγία της πλατφόρμας. Αναρωτιέται κανείς αν το «καθήκον» του χρήστη είναι να αναλώσει ένα ολόκληρο Σαββατοκύριακο για να δει απνευστί, με διαλείμματα για φαΐ και τουαλέτα, μια σειρά 8 επεισοδίων, τότε τι χρόνος τού μένει για φυσική, ανθρώπινη επαφή και επικοινωνία χωρίς τη διαμεσολάβηση της οθόνης και των ακουστικών; Για μια βόλτα, λίγο διάβασμα, κουβέντα γύρω από ένα τραπέζι με κανονικό φαγητό ή απλό χάζεμα σε ένα πάρκο ή σε μια παραλιακή περαντζάδα;

Ολη μας η ζωή οργανώνεται πλέον ως μια διαδοχή συναλλαγών με πλατφόρμες. Μεγαλώνει πια μια γενιά που η μόρφωσή της, οι δεξιότητές της, η εργασία της, η ψυχαγωγία της, η κατανάλωσή της, η σχέση της με την αγορά, το χρήμα, το πιστωτικό σύστημα, το κράτος και όλες τις τυπικά δημόσιες ή ιδιωτικά παρεχόμενες υπηρεσίες του γίνονται μέσω κάποιας πλατφόρμας. Ακόμη και οι σχέσεις της με την πολιτική και την όποια μορφή συλλογικής δράσης μεταφέρονται σταδιακά σε ψηφιακές πλατφόρμες χωρίς ορατή και φυσική ανθρώπινη διαμεσολάβηση. Τα κόμματα γίνονται κι αυτά πλατφόρμες με χρήστες, η ίδια η έννοια του πολίτη μεταλλάσσεται σε κάτι που προσομοιάζει με χρήστη υπηρεσιών ή πελάτη. Και φυσικά η δημόσια έκφραση, ατομική ή συλλογική, η ξεχασμένη παρρησία της κλασικής αθηναϊκής δημοκρατίας, διοχετεύεται στις πλατφόρμες των σόσιαλ μίντια, που λειτουργούν όχι ως φόρουμ, αλλά ως αρένες εκτόνωσης, χωματερές απόψεων και ναρκισσιστικής επίδειξης. 

Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας δεν είναι απλώς μια διαρθρωτική αλλαγή στον τρόπο παραγωγής της αξίας και απόσπασης της υπεραξίας από τις πολυεθνικές που ελέγχουν τις παγκόσμιες ψηφιακές πλατφόρμες. Ούτε μόνο μια ριζική αλλαγή στη σχέση των μισθωτών/παραγωγών με τους κατόχους των ψηφιακών μέσων παραγωγής και των αλγόριθμων. Εξελίσσεται ραγδαία σε μια βίαιη και δυστοπική αλλαγή σε όλο το πλέγμα των ανθρώπινων σχέσεων και στη σχέση του ατόμου με το κράτος, την αγορά, το κοινωνικό σύνολο. Οι πλατφόρμες δεν εμπορευματοποιούν απλώς κάθε αγαθό, υπηρεσία, φυσικό πόρο και ανθρώπινη ανάγκη. Εμπορευματοποιούν τον χρόνο, την ανθρώπινη βούληση, τις ελευθερίες και τα δικαιώματα ατόμων και ομάδων, τον ίδιο τον τρόπο που είναι οργανωμένες οι σύγχρονες δημοκρατίες. 

Πολίτες πελάτες, εργαζόμενοι πάροχοι υπηρεσιών, καταναλωτές χρήστες. 

Παρότι ο καπιταλισμός, το πιο ανθεκτικό και διαρκώς μεταλλασσόμενο σύστημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, και ως καπιταλισμός της ψηφιακής πλατφόρμας δεν θα πάψει να λειτουργεί με σχεδόν αποκλειστικό κριτήριο το κέρδος, το μεγάλο ερώτημα είναι τι είδους ανθρώπινα όντα «παράγει» η έσχατη μετάλλαξή του. Τι θα είναι, πώς θα είναι, πώς θα ζουν τον ελεύθερο και τον εργάσιμο χρόνο τους -αν διασωθεί αυτός ο διαχωρισμός- οι «ουμπεράνθρωποι» του εγγύς μέλλοντός μας; 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Η επιλογή που έχουν οι χρήστες είναι απλή όσο είναι και δύσκολη: είτε αποδέχονται το γεγονός ότι η διαδικτυακή τους δραστηριότητα παρακολουθείται από την αγορά, η οποία και την εκμεταλλεύεται, είτε παύουν να χρησιμοποιούν μια σειρά από δημοφιλείς υπηρεσίες και αποκόβονται από ένα τεράστιο τμήμα της διαδικτυακής κοινωνικότητας αναλαμβάνοντας και το αντίστοιχο κοινωνικό και επαγγελματικό κόστος. Σε κάθε περίπτωση κανένας υφιστάμενος κανονισμός δεν μπορεί να τους βοηθήσει σε αυτό το δίλημμα.

Νίκου Σμυρναίου, «Το ολιγοπώλιο του διαδικτύου. Πώς οι Google, Apple, Facebook, Amazon και Microsoft πήραν τον έλεγχο της ψηφιακής μας ζωής» (2018)