Ο Προμηθέας, το ρεύμα και το χρήμα

 Η Εφημερίδα των Συντακτών, 10-11/9/2022

Θα τσαλαβουτήσω στις ατελείς, αποσπασματικές, στρεβλές γνώσεις μου περί κοσμολογίας και φυσικής, στην οποία υπήρξα σκράπας στα μαθητικά χρόνια μου, και να που το βρίσκω μπροστά μου, μια και δυσκολεύομαι κι εγώ –όπως φαντάζομαι οι περισσότεροι– ακόμη και να διαβάσω σωστά τον λογαριασμό του ρεύματος. Βατ, κιλοβάτ, κιλοβατώρες, μεγαβατώρες, γιγαβατώρες, τεραβατώρες, τζάουλ, κιλοτζάουλ, βολτ, κυβικά μέτρα, κυβικά πόδια, βρετανικές θερμικές μονάδες, χίλια δυο διαφορετικά μέτρα για το μέτρο του κόσμου, που ξαφνικά συμπυκνώνεται σε μιαν αναλογία: μεγαβάτ/ευρώ (ή δολάριο, ή γουάν, ή ρούβλι, ή ριάλ, αν και οι διαφορές είναι θηριώδεις, ιδιαίτερα αν μένεις στη Ρωσία ή στη Σαουδική Αραβία: το ρεύμα στην πρώτη είναι 8 λεπτά/κιλοβατώρα και στο βασίλειο των Σαούντ στα 6 λεπτά, κι ας μην προχωρήσουμε σε άλλες συγκρίσεις γιατί θα πέσουμε σε μανιοκατάθλιψη). Το μέτρο του κόσμου είναι μια συνάρτηση δύο μεγεθών, της ενέργειας και του χρήματος, που και τα δύο τα ελέγχουν οι ακαταλληλότεροι: οι ολιγάρχες και οι πολυεθνικές πετρελαίου το ένα, οι τράπεζες το δεύτερο. Η ώσμωση και η διασταύρωσή τους αποδεικνύεται συνταγή καταστροφής. Είμαστε από χέρι χαμένοι. 

Επιστρέφω στην κοσμολογία που υποσχέθηκα, και μετά κάνουμε τη συναρμολόγηση. Η ενέργεια είναι τα πάντα, είναι παντού και για πάντα. Είναι η δύναμη του σύμπαντος που δεν έχει μέτρο. Είναι κυριολεκτικά απεριόριστο και άχαστο. Κι αυτό είναι πέρα από τον Λαβουαζιέ, που με την πεπερασμένη γνώση αλλά άφθονη φαντασία του 18ου αιώνα, μας διαβεβαίωνε για τη αέναη διατήρηση της υλοενέργειας, πέρα κι από τον Αϊνστάιν, που μας έπεισε για το απόλυτο ισοζύγιο ύλης και ενέργειας στο Σύμπαν. Ομως, οι κοσμολόγοι και οι ερευνητές του σύμπαντος μας λένε πια κάτι παραπάνω από αυτά: ότι η συνολική υλοενέργεια του σύμπαντος συντίθεται από 5% συνήθη ύλη, 27% σκοτεινή ύλη και 68% σκοτεινή ενέργεια. Αυτά δύσκολα χωράνε στα 1.500 κυβικά εκατοστά ενός συνήθους ανθρώπινου εγκεφάλου, αλλά αυτό που αβίαστα καταλαβαίνουμε όλοι είναι πως αυτό που υπάρχει σε απεριόριστη αφθονία στο σύμπαν, εδώ, σ’ αυτό τον μικρό πέτρινο σβώλο του ηλιακού συστήματος, που δεν είναι ούτε μια τρίχα στα…. (ξέρετε ποια) του Σύμπαντος, έχουμε καταφέρει να το καταντήσουμε είδος σε τρομακτική σπάνη. 

Και εννοώ το εξής: ενώ είναι πολύ πιθανό να μας λείψει το στάρι, το κρέας, τα μικροτσίπ, τα κινητά, τα ψυγεία και εκατομμύρια άλλα προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας που περνούν από τα φίλτρα των αγορών, της κερδοσκοπίας και των φυσικών περιορισμών, αυτό για το οποίο είναι καθαρή βλακεία να ισχυριστείς ότι θα βρεθεί ποτέ σε ανεπάρκεια είναι η ενέργεια και οι πηγές της. Το μόνο ανεπαρκές σε αυτή τη συνάρτηση επιβίωσης του είδους μας είναι ο ορθολογισμός.

Θα μπορούσαμε να τα ρίξουμε όλα στον Προμηθέα και να πούμε: Καλά έκαναν οι θεοί και τον καρφώσανε στον Καύκασο. Διότι από τότε που τους έκλεψε τη φωτιά, την πρώτη μορφή τεχνητά παραγόμενης ενέργειας, είναι σαν να εγκαινίασε τον ανελέητο πόλεμο της ενέργειας, τον ανταγωνισμό για τον έλεγχο των ενδιαιτημάτων και περιοχών που πρόσφεραν την αναγκαία καύσιμη πρώτη ύλη. Τα δάση και την ξυλεία τους στην αρχή, τη δύναμη του νερού αργότερα, του ατμού στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης, των υδρογονανθράκων στη συνέχεια, των πυρήνων του ατόμου στα μεταπολεμικά χρόνια, του αέρα, του ήλιου, του υδρογόνου, του νικέλιου, του κοβάλτιου εσχάτως, που υπόσχονται τη μετάβασή μας στην καθαρή ηλεκτροκίνητη εποχή. 

Για όλα φταίει ο Προμηθέας, λοιπόν; Οχι ακριβώς. Γιατί αυτό που λείπει από αυτό το απλοϊκό χρονικό της ενεργειακής προϊστορίας και ιστορίας είναι πως η κυριότερη πηγή ενέργειας στην παραγωγική δραστηριότητα, στις χιλιετίες που μεσολάβησαν από τότε που ο άνθρωπος έγινε δίποδος και άναψε φωτιά, ήταν τα ίδια τα ανθρώπινα όντα. Τα δισεκατομμύρια σώματα που ως πεινασμένοι νομάδες, κυνηγοί, τροφοσυλλέκτες, κτηνοτρόφοι, γεωργοί, πολεμιστές, σκλάβοι, δουλοπάροικοι, μισθωτοί εργάτες, τεχνικοί, ερευνητές, επιστήμονες συνθλίβονται εδώ και χιλιάδες χρόνια στον μύλο της εξέλιξης και της προόδου (εντός ή εκτός εισαγωγικών). Η κυριότερη πηγή ενέργειας στο ιστορικό πλαίσιο του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η εργασία. Εργασία που διατέθηκε σε αφθονία –απλήρωτη, κακοπληρωμένη ή μέχρι θανάτου αποσπασμένη– στο χωράφι, στο μαντρί, στο φέουδο, στα θεμέλια των πυραμίδων, στις κολόνες των παρθενώνων, στα βαμβακοχώραφα της Αμερικής, στα υφαντουργεία του Μάντσεστερ, στις αλυσίδες του Φορντ, στους αγωγούς της Gazprom, στα δεξαμενόπλοια των εφοπλιστών, στα κινέζικα εργοστάσια παραγωγής μικροτσίπ. 

Το πρόβλημα και με την ενέργεια, που στη φύση διατίθεται απεριόριστη, αλλά και με την εργασία, που είναι περιορισμένη από τον ανθρώπινο χρόνο και πληθυσμό, είναι ότι και τα δυο έγιναν αντικείμενα εμπορευματοποίησης. Η άφθονη συμπαντική και γήινη ενέργεια μπήκε στον κύκλο της σπάνης, των ελλείψεων και των εκβιασμών από τη στιγμή που οι πόροι της και οι διαδικασίες παραγωγής και διάθεσής της απαλλοτριώθηκαν από τους μεγάλους άρπαγες, κράτη και ιδιώτες, και εγκιβωτίστηκαν σε προϊόντα που προσφέρονται με το κυβικό, την κιλοβατώρα, τον μετρικό τόνο, τα βατ, τα βολτ και τα αμπέρ. Ενα απειροελάχιστο κομμάτι της άπειρης υλοενέργειας του σύμπαντος, συσκευασμένο σε προθεσμιακά συμβόλαια που παζαρεύονται σε χρηματιστήρια εμπορευμάτων και ενέργειας, είναι η αιτία της κρίσης που υπόσχεται να μας παγώσει και να μας ξαφρίσει αυτόν και μερικούς ακόμη χειμώνες. 

Αλλά, μην ανησυχείτε, η άλλη πηγή ενέργειας, σταθερή και μέχρι βλακείας δεδομένη, η ανθρώπινη εργασία, αν και σε βαθμό αηδίας εμπορευματοποιημένη, δεν πρόκειται να ξεφύγει. Δεν πρόκειται να μπει ποτέ σε χρηματιστήριο εμπορευμάτων. Θα μείνει σε διαρκή διατίμηση. Καρφωμένη σαν τον Προμηθέα στον Καύκασο. Κι αν τολμήσει και κουνηθεί, αν κάνει πως χαλαρώνει τα δεσμά της και διεκδικήσει κάτι παραπάνω από τα τρισεκατομμύρια πλούτου που σαρκάζουν τη μιζέρια της –αυξήσεις μισθών, για παράδειγμα– θα σπεύσουν οι κεντρικοί τραπεζίτες, θα αυξήσουν κι άλλο τα επιτόκια, θα κάνουν ακόμη ακριβότερο το χρήμα, κατασπαράσσοντας το ισχνό μερίδιο της εργασίας, σαν τους γύπες το συκώτι του Προμηθέα. 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

[…] Χρειαζόμαστε τα χαρτοκιβώτιά τους, τα κουμπιά τους, τα συνθετικά τους γουναρικά, τα καουτσουκιένα προϊόντα τους, τις κάλτσες και το κάθε λογής πλαστικό που διακινούν, όπως χρειαζόμαστε τον τραπεζίτη, αυτή τη μεγαλοφυΐα που ξέρει να γίνεται πλούσιος με τα δικά μας λεφτά. Το ίδιο χρειαζόμαστε και τον ασφαλιστή με τα συμβόλαιά του και τις κουβέντες του γι’ ασφαλίσεις και τοκομερίδια… Ομως τους χρειαζόμαστε στ’ αλήθεια; 

Χένρι Μίλερ, «Κλιματισμένος εφιάλτης»