Το μέλλον ανήκει στους απροσάρμοστους

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 17-18/9/2022

Tout va bien? (1972, Godard, Gorin). Οχι, τίποτα δεν πάει καλά

.

Εχει δίκιο ο Πέτσας. Οποιος δεν προσαρμόζεται πεθαίνει. Και κακώς, κάκιστα, ζήτησε συγγνώμη. Εχει δίκιο. Και γι’ αυτό, υποθέτω, έφτιαξε την περίφημη λίστα του. Για να αποτρέψει μια δαρβινικών διαστάσεων εξαφάνιση των ΜΜΕ. Η λίστα Πέτσα και το κρατικό χρήμα που τη συνόδευσε είναι ό,τι η φυσική επιλογή για την εξέλιξη των έμβιων όντων. Ο Πέτσας είναι τελικά ο Δαρβίνος της ενημέρωσης. Διατρέχει, βέβαια, τον κίνδυνο να πέσει θύμα της επιτυχίας του και της καίριας διαπίστωσής του. Ως γνωστόν, στην πολιτική ζωολογία τον ρόλο της φυσικής επιλογής παίζουν η κάλπη κι ο σταυρός. Οποιος δεν σταυρώνεται, πεθαίνει. 

Βεβαίως, τόσο ο Πέτσας όσο και όλα τα μέλη της πολιτικής συνομοταξίας του έχουν κάνει μια προβληματική ανάγνωση τόσο του Δαρβίνου όσο και του κοινωνικού δαρβινισμού, που με θατσερικό κυνισμό προσπαθούν να εισαγάγουν στην επίσημη πολιτική. Αυτή η λανθασμένη ανάγνωση λέει, σε αδρές γραμμές, ότι σε συνθήκες ακραίας κρίσης –σαν την τωρινή, την ενεργειακή– το κράτος και οι κυβερνήσεις περιορίζουν τα μέτρα στήριξης στα πιο ευάλωτα στρώματα της κοινωνίας, ίσα για να αποφύγουμε το μαζικό θανατικό. Οι υπόλοιποι πρέπει να προσαρμοστούν. Κι είναι δική τους ευθύνη η επιβίωση στις πιο ζοφερές συνθήκες. Να εξοικονομήσουν ρεύμα, να συνηθίσουν το κρύο, να μειώσουν την κατανάλωση, να απέχουν από διεκδικήσεις αύξησης μισθών. 

Το ψευδο-δαρβινικό μανιφέστο Πέτσα λίγο πολύ το υιοθετούν όλοι: η κυβέρνηση Μητσοτάκη, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, η νομενκλατούρα των Βρυξελλών, το ΔΝΤ. Αυτό υπονοούν με το κλισέ «όχι οριζόντια μέτρα», που με δαρβινικό ενθουσιασμό παπαγαλίζουν τα ΜΜΕ της λίστας Πέτσα. 

Η προσαρμοστικότητα που απαιτούν από τις κοινωνίες δεν έχει καμιά σχέση με τον μηχανισμό της φυσικής επιλογής, με τη μετάδοση ανθεκτικών χαρακτηριστικών και τη συλλογική επιβίωση του είδους απέναντι σε εχθρικούς καταναγκασμούς της φύσης ή της γεωπολιτικής πραγματικότητας. Μας υποδεικνύουν μια μοιρολατρική υποταγή στη «φύση των πραγμάτων». Οπου «φύση» είναι το γεωπολιτικό και οικονομικό τερατούργημα που έχουν φτιάξει και υποστηρίζουν οι Πέτσες του κόσμου, που απειλεί να ρίξει την ανθρωπότητα ξανά στα σκατά. 

Στην πραγματικότητα, η υπερβολική προσαρμοστικότητα σ’ αυτή τη «φύση» είναι συνταγή αφανισμού και αυτοεξόντωσης. «Κάψτε ξύλα στα τζάκια, πέλετ, πετρέλαιο, γκάζι, πνίξτε τις πόλεις σε καπνό, αιθάλη και διοξείδια, σλάβα Ουκράινι, συντρίψτε τη Ρωσία του Πούτιν», είναι το μήνυμα σήμερα. Σε δυο-τρία χρόνια, αν ο πόλεμος έχει τελειώσει, οι στόχοι της κλιματικής αλλαγής θα έχουν πάει μια δεκαετία πίσω, κι οι ίδιοι πάνω-κάτω «Πέτσες» θα απαιτήσουν από τις κοινωνίες ανάλογη «προσαρμοστικότητα», σε μια ακόμη πιο επείγουσα πράσινη μεταστροφή. 

Ομως το μέλλον ανήκει στους απροσάρμοστους. Το ίδιο το μέλλον –το ανθρώπινο μέλλον– είναι εξ ορισμού απροσάρμοστο. Σε αντίθεση με τα άλλα είδη του ζωικού βασιλείου, ο άνθρωπος με τις εξαιρετικές ικανότητες του εγκεφάλου, με τον λόγο και τις σωματικές δεξιότητές του, εξελίχθηκε όχι προσαρμοζόμενος στο φυσικό περιβάλλον, αλλά σε διαρκή αγώνα χειραφέτησης από αυτό και από τους καταναγκασμούς του. Εξελίσσεται όχι κυρίως προσαρμόζοντας τον εαυτό του στους κανόνες του περιβάλλοντος, αλλά προσπαθώντας να τους υπερβεί, να τους σπάσει. Κατά κάποιο τρόπο, από τότε που το είδος μας έγινε έλλογο και δίποδο, είναι το περιβάλλον που προσαρμόζεται στις ανθρώπινες ανάγκες –από ένα σημείο και μετά με αληθινά ολέθριο τρόπο– κι όχι το αντίστροφο. 

Αυτό λέγεται συνοπτικά «πολιτισμός». Κι ο Δαρβίνος το είχε κατανοήσει καλύτερα απ’ τον καθένα περιγράφοντας τον πολιτισμό σαν μια αέναη ανατροπή του μηχανισμού της φυσικής επιλογής που ο ίδιος είχε ανακαλύψει για την εξέλιξη των υπόλοιπων ειδών. Ο Δαρβίνος, ως μεγάλος απροσάρμοστος ο ίδιος, έσπασε πρώτα τους «κανόνες» της εποχής του για την εξέλιξη των ειδών. Κι ύστερα έσπασε και τους κανόνες της δικής του θεωρίας, εξαιρώντας (σ’ έναν βαθμό) τον άνθρωπο από τους νόμους της εξέλιξης των ειδών και του ανελέητου ανταγωνισμού. 

Παρά το αιματηρό ίχνος της ανθρώπινης εξέλιξης στη Γη εδώ και χιλιάδες χρόνια, το είδος μας πορεύτηκε περισσότερο με «συμπάθεια» και συνεργατικότητα, παρά με αλληλοσπαραγμό. Περισσότερο με «φιλότητα», παρά με «νείκος», όπως παρατηρούσε 2,5 χιλιάδες χρόνια πριν ο Εμπεδοκλής. Συμπέρασμα: η κυριότερη μορφή της ανθρώπινης προσαρμοστικότητας είναι η άρνηση της προσαρμογής. 

Παρά τις μεγάλες απώλειες, νικητές αναδεικνύονται οι απροσάρμοστοι. Aυτοί που σπάνε τους κανόνες, που τιθασεύουν τους νόμους της νευτώνειας ή της κβαντικής φυσικής. Ηράκλειτος, Αναξιμένης, Σόλων, Κλεισθένης, Φειδίας, Ευκλείδης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Σπάρτακος, Κομφούκιος, Χριστός, Βούδας, Μωάμεθ, Μιχαήλ Αγγελος, Γαλιλαίος, Κοπέρνικος, Χομπς, Σμιθ, Μαρξ, Εντισον, Τέσλα, Τέιλορ, Αϊνστάιν, Τούρινγκ, Μπέρνερς Λι… Οφείλουμε το παρόν μας σε μια μακρά λίστα απροσάρμοστων που έσπαζαν τους κανόνες της σκέψης, της ηθικής, της πολιτικής, της επιστήμης, της τεχνολογίας, πάνω απ’ όλα της οικονομικής καi κοινωνικής τάξης. 

Ακόμη κι ο καπιταλισμός οφείλει τη διαρκή ανανέωσή του –εις βάρος μας, βεβαίως– σε εικονοκλάστες σαν τον Κρόμπτον που επινόησε την κλωστική μηχανή, τον Φορντ που επέβαλε τη μαζική βιομηχανική αλυσίδα, τον Γκέιτς ή τον Τζομπς, που έφτιαξαν τις θηριώδεις ψηφιακές πολυεθνικές. Ολοι τους επέδειξαν επιθετική αναίδεια και άρνηση προσαρμογής. Οχι μόνο δεν πέθαναν. Κάθισαν και στον σβέρκο μας. 

Αλλά υπάρχουν πάντα οι απροσάρμοστοι της άλλης πλευράς. Αυτοί που μας χειραγωγούν στο απροσάρμοστο μέλλον. Σαν τον προ ημερών φευγάτο, μεγάλο απροσάρμοστο, Ζαν-Λικ Γκοντάρ. Σκέφτομαι επίμονα μια ταινία του: «Ολα πάνε καλά» («Τout va bien». Τη γύρισε με τον Ζαν Πιερ Γκορέν). 1972, τέσσερα χρόνια μετά η συντριβή του Μάη 1968. Τζέιν Φόντα, Ιβ Μοντάν βρίσκονται παρατηρητές μιας κατάληψης εργοστασίου αλλαντικών από τους εργάτες, που θέλουν να τ’ αλλάξουν όλα. Από τους μισθούς τους και το χρώμα των τοίχων, μέχρι τις ερωτικές σχέσεις τους και το σύστημα διακυβέρνησης. Μια μικρογραφία της πάλης των τάξεων που εκμαυλίζεται, αλλά δεν αναστέλλεται με διατάγματα και στρατιωτικούς νόμους. «Ολα πήγαιναν καλά» στη Γαλλία του γκολικού συντηρητικού θριάμβου; Οχι. Τίποτα δεν πάει καλά κάτω από την κρούστα της «ησυχίας, τάξης και ασφάλειας». Πάντα υπάρχουν οι απροσάρμοστοι που είναι πρόθυμοι να τη σπάσουν και να μας οδηγήσουν στο επόμενο «λέβελ». 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Ο άνθρωπος, όμως, έχει διαρκείς λόγους για τη βοήθεια των συνανθρώπων του και είναι μάταιο να περιμένει βοήθεια μόνο από την ευσπλαχνία τους. Υπάρχει περισσότερη πιθανότητα να επιζήσει αν προκαλέσει την εγωιστική τους αγάπη και τους πείσει ότι είναι προς το συμφέρον τους να κάνουν κάτι γι’ αυτόν. [...] Απευθυνόμαστε όχι στην ανθρωπιά τους, αλλά στην εγωιστική τους αγάπη και δεν τους μιλάμε για τις δικές μας ανάγκες, αλλά για τα δικά τους πλεονεκτήματα. 

Ανταμ Σμιθ, «Ο πλούτος των εθνών»