Η καλοσύνη των πάνω

 Η Εφημερίδα των Συντακτών, 21-22/1/2023

Diego Rivera,  Man in the Time Machine, 1934, 

, 

Υπάρχει κάτι διφορούμενο στην εντυπωσιακή έκκληση των 205 «πατριωτών εκατομμυριούχων» (γιατί “πατριωτών”, άραγε;) προς την ελίτ του κόσμου που μαζεύτηκε φέτος στο σχεδόν αχιόνιστο Νταβός: «Φορολογήστε μας τώρα!». Παρότι η έκκλησή τους πήρε μεγάλη δημοσιότητα, προβεβλημένη ακόμη και από παγκόσμια ΜΜΕ ταγμένα στην υπεράσπιση της απληστίας, στη θρησκευτική λατρεία του ακραίου πλούτου και στην επιμελή αγιογράφηση των υπερπλουσίων του κόσμου, δεν προκάλεσε την παραμικρή πολιτική αντίδραση από τους εκπροσώπους της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Αντιμετωπίστηκε ως  ακόμη μια γραφική πινελιά στην τοιχογραφία του ζοφερού κόσμου που ανέχεται και «χωνεύει» τους πάντες: τις αποκαλυπτικές έρευνες της Oxfam για τη χαοτική διεύρυνση της ανισότητας στην κατανομή του παγκόσμιου πλούτου, τον θυμωμένο περιβαλλοντικό ακτιβισμό της Γκρέτα Τούνμπεργκ, τις καταγγελίες των εκπροσώπων των φτωχότερων χωρών του πλανήτη που απειλούνται από υποσιτισμό ή περιβαλλοντικό αφανισμό. 

Τι το διφορούμενο υπάρχει σε αυτή την έκκληση (αυτο)θυσίας των «πατριωτών εκατομμυριούχων»; Η ίδια η προέλευσή της, το γεγονός ότι η «λύση» στο πρόβλημα που προκαλεί ο ακραίος πλούτος -η ακραία ανισότητα, ο κατακερματισμός του κόσμου και η έκθεσή του σε υψηλά ρίσκα σύγκρουσης και αυτοκαταστροφής- εκπορεύεται και υποβάλλεται από τους βασικούς συντελεστές του προβλήματος. Η συνήθης και ταξικά φυσιολογική αντίδραση των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων, πολυεθνικών ή εθνικών, κάθε φορά που γίνεται η παραμικρή νύξη για αύξηση στη φορολόγηση των κερδών και των μερισμάτων τους είναι γνωστή: «Μα, αυτό είναι δήμευση ιδιοκτησίας!» Αυτό ακριβώς δεν λένε οι δικοί μας ενεργειακοί όμιλοι για την υπεσχημένη (αλλά ακόμη άφαντη) φορολόγηση των υπερκερδών τους; «Αυτό είναι δήμευση! Είναι ανηθικότητα!» Συνήθως, ακολουθούν και μερικές δικαστικές προσφυγές σε εθνικά ή διεθνή δικαστήρια, που εξίσου συνήθως τους δικαιώνουν, γιατί η ιδιοκτησία είναι το ιερό θεμέλιο του κόσμου. 

Αλλά, επειδή η απληστία των υπερπλουσίων συχνά επεκτείνεται και στον ηθικό πλούτο της ανθρωπότητας, διατηρούν πάντα το δικαίωμα να είναι αυτοί οι ηθικότεροι, οι πιο καλοσυνάτοι, οι πιο συμπονετικοί του βυθισμένου στον φθόνο και την κακία κόσμου μας. Η φιλανθρωπία είναι ο αφρός αυτής της ηθικής διάστασης του πλούτου, εκφρασμένη τις τελευταίες δεκαετίες και ως Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη ή ως δέσμευση στους στόχους βιωσιμότητας του ΟΗΕ. 

«Αν είχα όλα αυτά τα χρήματα, θα ήμουν κι εγώ καλή. Κι ακόμη καλύτερη. Το χρήμα είναι σαν το ηλεκτρικό σίδερο. Ισιώνει όλες τις τσαλακωματιές», λέει η Κιμ Τσουνγκ-σουκ, μία από τις ηρωίδες των «Παρασίτων» του Μπο Τζουν Χο, καθώς απολαμβάνει μερικές στιγμές χλιδής στο πλουσιόσπιτο όπου έχει εισβάλει με την άπορη οικογένειά της. 

Δεν είναι και τόσο καινούργια αυτή η δηκτική διαπίστωση. Η Annie Ernaux, στο βιβλίο της «Ο τόπος», παραθέτει το χαρακτηριστικό περί πλούτου αξίωμα με το οποίο γαλουχούνταν μέσω του αναγνωστικού τους τα Γαλλάκια των αρχών του 20ού αιώνα, πριν οδηγηθούν ως κρέας για τα κανόνια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου: «Το πιο καλό πράγμα στον πλούτο είναι ότι ανακουφίζει τη φτώχεια των άλλων». Η φιλανθρωπία προβάλλεται ως μια εγγενής αρετή του πλούτου και των πλουσίων, ενώ οι φτωχοί είναι επικίνδυνα εκτεθειμένοι στον φθόνο και στην κακία. Η καλοσύνη είναι κάποιου είδους ηθικό αντίσωμα της απληστίας. 

Και πού είναι το πρόβλημα, θα αναρωτηθεί κανείς, στο παρατηρούμενο ηθικό άλμα των κυνηγών του πλούτου από την απλή επίδειξή του -που όπως παρατηρούσε ο οξυδερκής Ανταμ Σμιθ ήταν η κυριότερη απόλαυση που αντλούσαν απ' αυτόν- στην εθελοντική αναδιανομή του υπέρ των αναξιοπαθούντων και των φτωχότερων; Κανένα πρόβλημα, είναι η απάντηση, δεν θα υπήρχε αν οι εκκλήσεις φορολογικής αυτοθυσίας των υπερπλουσίων προς τις πολιτικές ηγεσίες συνοδεύονταν από «γενναιόδωρες» πράξεις εκχώρησης των τεράστιων περιουσιών τους, παραίτησης από τα ιλιγγιώδη επιχειρηματικά κέρδη τους, δέσμευσης ότι δεν θα απολύσουν κανέναν από τους χιλιάδες εργαζομένους τους και, αντιθέτως, ότι θα προχωρήσουν σε μεγάλες αυξήσεις στους μισθούς τους, πάνω από τον πληθωρισμό. 

Ενδεχομένως το κίνητρο των 205 «πατριωτών εκατομμυριούχων» να είναι μια ειλικρινής ανησυχία για τις παρενέργειες του «ακραίου πλούτου». Για το πού μπορεί να καταλήξει «η ιστορία των τελευταίων πέντε δεκαετιών, που είναι μια ιστορία πλούτου που δεν ρέει πουθενά αλλού παρά μόνο προς τα πάνω», όπως λένε στο «μανιφέστο» τους. Είναι, βέβαια, μια λάθος ανάγνωση της Ιστορίας. Δεν είναι υπόθεση πέντε δεκαετιών, αλλά δύο αιώνων. Και δεν μια απόκλιση από κάποια ιστορική κανονικότητα, είναι η μόνη κανονικότητα ενός οικονομικού συστήματος που βασίζει την αναπαραγωγή του στο κέρδος, δηλαδή στη βίαιη απόσπαση πλούτου από τους κάτω προς τους πάνω, από τους πολλούς στους όλο και πιο ελάχιστους, από τους παραγωγούς του πλούτου στους άπληστους απαλλοτριωτές του. Αυτή είναι η «βασική αιτία του διχασμού» του κατακερματισμένου κόσμου που αδυνατούν να δουν και να κατονομάσουν οι κατά τα λοιπά καλών προθέσεων πρόθυμοι δισεκατομμυριούχοι. 

Ο Γκουτέρες, ο γ.γ. του ΟΗΕ, ήταν πολύ πιο ριζοσπαστικός στο Νταβός όταν διακήρυξε ότι το επιχειρηματικό μοντέλο των πετρελαϊκών εταιρειών είναι ασύμβατο με την επιβίωση της ανθρωπότητας. Οχι μόνο των πετρελαϊκών, θα πρόσθετα. Ολο το κυρίαρχο παραγωγικό μοντέλο, φαιό ή πράσινο, είναι στην πραγματικότητα συμβόλαιο θανάτου για το είδος μας. 

Αλλά στην καλοσύνη της απληστίας και στην ηθική ανησυχία των απλήστων υπάρχει κάτι πιο σκοτεινό πίσω από τη λαμπερή τους έκκληση. Μια ιστορική αναίδεια, μια ταξική υπεροψία απέναντι στους φτωχοδιάβολους του κόσμου, στους ριγμένους από την προκλητική ανισότητα στην κατανομή του πλούτου. Μια αμφισβήτηση της ικανότητας και της βούλησής τους να ανατρέψουν αυτή τη ζοφερή κανονικότητα. Ισως και μια βολική διαπίστωση ότι οι πάνω είναι ασφαλείς από τους βυθισμένους στην παθητικότητα και την πλάνη των κάτω. Οι κάτω δεν μπορούν να κάνουν τίποτα. Ο,τι είναι να αλλάξει, για λόγους ευστάθειας και αυτοπροστασίας του συστήματος, μπορεί να αλλάξει μόνο από την καλοσύνη των πάνω. Οποιαδήποτε βελτίωση στο «κόστος του ακραίου πλούτου» μπορεί να προκύψει μόνο από μια ρεαλιστική συναλλαγή των υπερπλουσίων με τις πολιτικές ηγεσίες και τις κυβερνήσεις. Πώς είναι η εθελοντική φορολογική συνεισφορά των Ελλήνων εφοπλιστών; Ε, κάπως έτσι. 

Βεβαίως, αυτή η εκ του ασφαλούς καλοσύνη των πάνω, ενίοτε διακόπτεται από βίαιες εκρήξεις κακίας των κάτω. Να το προσέξουν αυτό οι πάνω. Ποτέ δεν ξέρεις τι κρύβει η σιωπή των αμνών. 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Οι γονείς μου έβλεπαν απληστία και φθόνο σε ό,τι άκουγαν, ακόμη και στα δικά μου λόγια. Οταν είπα, «ξέρω ένα κορίτσι που επισκέφτηκε τα κάστρα του Λίγηρα», ξέσπασαν οργισμένοι, «έχεις χρόνια μπροστά σου να πας, να 'σαι ευτυχισμένη με ό,τι έχεις». Μια συνεχής στέρηση χωρίς νόημα. 

Ομως, επιθυμούσαν ίσα για να επιθυμούν, γιατί κατά βάθος δεν ήξεραν τι ήταν το ωραίο ή τι θαύμαζαν οι άνθρωποι. Ο πατέρας μου ακολουθούσε πάντα τη συμβουλή του μπογιατζή, του μαραγκού για τα χρώματα και τα σχήματα, τίποτα το φανταχτερό, κάτι απλό. Δεν ήξερε ότι κάποιοι περιβάλλονταν από αντικείμενα διαλεγμένα ένα προς ένα…

Το μότο του, Μην απλώνεις τα πόδια σου πέρα από το πάπλωμά σου. 

Annie Ernaux, «Ο τόπος»