Η πίτα του Μάλθους (8/10/2011)

«Για πολλά χρόνια ζούσαμε πέρα από τις δυνατότητές μας, κι αυτό πρέπει να σταματήσει», είπε η Μέρκελ σε μία από τις τελευταίες παρεμβάσεις της για τη σχεδιαζόμενη αλλαγή στο πακέτο της ευρωδιάσωσης ή ευρωκαταστροφής. Της Ελλάδας και όσων ενδεχομένως την ακολουθούν στην ουρά του Προκρούστη. Κάτι μας θυμίζει αυτό, το έχουμε ξανακούσει πολλές φορές τις τελευταίες δεκαετίες. Ήταν το βασικό επιχείρημα αιτιολόγησης κάθε πακέτου «σταθεροποίησης» και λιτότητας, από τα πολλά που έχουν εφαρμόσει την τελευταία τριακονταετία οι σοσιαλφιλελεύθερες κυβερνήσεις του Ελλαδιστάν. «Καταναλώνουμε περισσότερα απ’ όσα παράγουμε». Το θυμάστε;

Αλλά είναι διαφορετικό να το ακούς από τη Μέρκελ, την ηγέτιδα μιας χώρας που επαίρεται πως έχει βρει τη χρυσή τομή ανάμεσα στην ανάπτυξη και την ευημερία των ανθρώπων. Είναι μια επίσημη ανακήρυξη διαζυγίου ανάμεσα στην ανάπτυξη και την ευημερία. Η πρώτη δεν οδηγεί αναγκαστικά στη δεύτερη, μας λένε τώρα.

Περίεργο. Για πολλά χρόνια, οι γκουρού του καπιταλισμού εκπαίδευαν τις κοινωνίες στα φιλελεύθερα μαθηματικά της οικονομίας, υποστηρίζοντας ότι μεταξύ προόδου, ανάπτυξης και ευημερίας υπάρχει μια συνάρτηση. Τα μεγέθη είναι ανάλογα. Υπάρχει μάλιστα το περίφημο λαϊκό επιχείρημα της πίτας, αγαπημένη καραμέλα στο στόμα πρωθυπουργών και υπουργών, ακόμη κι αυτών που υποστήριζαν ότι το θέμα της δικαιότερης κατανομής του πλούτου παραμένει στην ατζέντα, αλλά για κάποιο απώτατο μέλλον. Προς το παρόν, προέχει η αύξηση της πίτας. Για να υπάρξει αύξηση της ευημερίας και του εισοδήματος, πρέπει να υπάρξει αύξηση του πλούτου, έστω κι αν η κατανομή του συνεχίσει να γίνεται τρομακτικά άνισα, μας έλεγαν. Αλλά, κάλλιο πέντε και στο χέρι… Έτσι, για χρόνια οι κοινωνίες του ιστορικού καπιταλισμού, της Ευρώπης και της Αμερικής, αλλά και αυτές που προσχώρησαν καθυστερημένα στην οικονομία της αγοράς, καλούνταν να συμβιβάζονται με ένα μικρό κλάσμα της αύξησης του πλούτου που πετύχαιναν κάθε χρόνο. Για να το πούμε μ’ ένα παράδειγμα, αν η Κίνα, που εδώ και μια δεκαετία μεγεθύνεται με μέσο ρυθμό 10% τον χρόνο, εξασφάλιζε στους Κινέζους μιαν αντίστοιχη μέση αύξηση του εισοδήματός τους, η φράση «μισθοί Κίνας» δεν θα ήταν το συνώνυμο μιας οικονομικής κόλασης, αλλά ένας εργασιακός παράδεισός για όλους. Αυτό, φυσικά, δεν συνέβαινε ούτε στην Κίνα, αλλά ούτε στην Ευρώπη. Ωστόσο, κουτσά-στραβά τα εισοδήματα των εργαζομένων παρακολουθούσαν τη μεγέθυνση, αποσπώντας ένα μικρό κλάσμα τους. Πού πήγαιναν τα υπόλοιπα; Την απάντηση τη δίνει η τρομακτική διεύρυνση της ψαλίδας της ανισότητας. Οι κοινωνίες έπρεπε να συμβιβαστούν μ’ αυτή την πρόκληση, και σε γενικές γραμμές συμβιβάστηκαν. Κι έτσι ο καπιταλισμός αναδεικνυόταν σε αδιαμφισβήτητο πρωταθλητή της ιστορίας ως το σύστημα που είναι μεν άδικο, αλλά είναι το μόνο που υπόσχεται στους ανθρώπους μεγαλύτερη ευημερία.

Υπήρξε ένας άνθρωπος που από την πρώτη ακμή του καπιταλισμού, στα τέλη του 18ου αιώνα, αμφισβήτησε τη γραμμική σχέση προόδου - μεγέθυνσης - ευημερίας στον γενναίο, νέο κόσμο της αγοράς και του κέρδους. Ο Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους αντιπαράθεσε στην αισιοδοξία των φιλελεύθερων οικονομολόγων και στον «Πλούτο των εθνών» του Άνταμ Σμιθ το δυσοίωνο όραμά του για τη φτώχεια των εθνών. Στο έργο του «Δοκίμιο για την αρχή του πληθυσμού» εξέθεσε τη γενική ιδέα του ότι επειδή ο πλούτος των εθνών, η παραγωγή τροφίμων και πρώτων υλών αυξάνεται με αριθμητική πρόοδο, ενώ ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, το σύστημα «στομώνει». Αδυνατεί να θρέψει όλους τους ανθρώπους. Αλλά, ευτυχώς, έλεγε ο Μάλθους, έρχονται οι τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης, ο πόλεμος, οι αρρώστιες, το έγκλημα και η ανηθικότητα, και διορθώνουν την ανισορροπία, «καθαρίζοντας» όσους περισσεύουν. Κατά προτίμηση, τους «υπανθρώπους» του πληθυσμού: τους φτωχούς, τους αμόρφωτους, τους μαύρους…

Το τι άκουσε ο άνθρωπος, δεν λέγεται. Η θεωρία του Μάλθους για τον υπερπληθυσμό ερρίφθη στο πυρ το εξώτερον, όχι μόνο από τους προοδευτικούς φιλοσόφους και οικονομολόγους, αλλά κυρίως από τους φιλελεύθερους, που ακόμη και πριν από λίγα χρόνια θριαμβολογούσαν για την πανηγυρική διάψευση της μαλθουσιανής προφητείας. Ο καπιταλισμός, παρά τα ζιγκ ζαγκ του και τα σκοτεινά του διαλείμματα, απέδειξε ότι μπορεί να αυξάνει απεριόριστα την πίτα, κι ας έχει πενταπλασιαστεί η ανθρωπότητα από την εποχή του Μάλθους. Τι χαρά!

Μια στιγμή, όμως. Κάτι έχει αλλάξει εδώ. Για να γυρίσουμε σ’ αυτό που λέει η Μέρκελ, και είναι ουσιαστικά η νέα πολιτική που εγκαθιδρύεται ως μονόδρομος σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, τι σημαίνει «μέχρι τώρα ζούσαμε πέρα από τις δυνατότητές μας κι αυτό πρέπει ν’ αλλάξει»; Κάπως αλλιώς λειτουργεί το επιχείρημα της πίτας. Οι ευρωπαϊκές ηγεσίες, ανεξάρτητα από τις επιμέρους διαφοροποιήσεις και τους σκυλοκαβγάδες τους, υποστηρίζουν πια ότι, για να αυξηθεί η πίτα, πρέπει όλοι (δηλαδή, όχι ακριβώς όλοι, εξαιρείται φυσικά το μικρό, ελάχιστο στρώμα της νέας πλουτονομίας, το 1% που θα απολαμβάνει όλο και μεγαλύτερο μέρος του πλούτου) να τρώμε όλο και μικρότερο κομμάτι της πίτας. Αυτός ορίζεται ως νέος όρος αποτροπής της ύφεσης και επιστροφής στην ανάπτυξη. Ισόβια, αιώνα λιτότητα. Αυτό επιδιώκεται να ενσωματώσουν ως θεμελιώδη «συνταγματική» αρχή της Ευρωζώνης οι υπό αναθεώρηση ευρωπαϊκές συνθήκες, οι συμφωνίες για την οικονομική διακυβέρνηση και οι νέοι όροι «διάσωσης» μιας χώρας σε κρίση. Κι αυτό διαμορφώνει την Ευρωζώνη ως το πιο αντιδραστικό, ακραία νεοφιλελεύθερο μόρφωμα της καπιταλιστικής υφηλίου.

Αυτό είναι μια επίσημη αποκήρυξη της ισχύουσας μέχρι σήμερα αστικής συνθήκης της προόδου, που συναρτά την ευημερία των ανθρώπων με την ανάπτυξη, τη μεγέθυνση του πλούτου. Αλλά αυτό το «διαζύγιο» συνοδεύεται μ’ ένα «γάμο». Με την πανηγυρική επιστροφή του αποκηρυσσόμενου μέχρι χθες Μάλθους, έστω και με κάποιες προσαρμογές. Γιατί στην πραγματικότητα το νέο δόγμα «προόδου» λέει ότι, για να αυξηθεί ο κοινωνικός πλούτος, η πίτα που λέγαμε, πρέπει όχι μόνο να μειωθούν τα κομμάτια που δικαιούται έκαστος, αλλά να μειωθούν και οι δικαιούχοι των κομματιών. Εν ολίγοις, ν’ αραιώνουμε σιγά σιγά. Ολόκληρα τμήματα πληθυσμού τίθενται εκτός του νέου «σχεδίου» ευημερίας και ανάπτυξης. Δεν θα γευτούν τίποτα από την πίτα. Οι άνεργοι περισσεύουν, καθώς τα επιδόματα μπαίνουν στη λαιμητόμο της λιτότητας. Το ίδιο κι όσοι αδυνατούν να παρακολουθήσουν τον μαραθώνιο της διά βίου κατάρτισης και επανακατάρτισης, να προλάβουν το τεχνολογικό σπριντ των επιχειρήσεων. Περισσεύουν κι οι φτωχοί, καθώς τα προνοιακά επιδόματα μπαίνουν στο εργαστήριο του «εξορθολογισμού», με τάση να καταργηθούν, γιατί συντηρούν «τεμπέληδες» και «νωθρούς» ανθρώπους. Περισσεύουν κι οι ηλικιωμένοι, που έχουν την επιλογή ή να δουλεύουν μέχρι βαθέος γήρατος ή να πέσουν στον Καιάδα ενός ισχνού συνταξιοδοτικού συστήματος. Περισσεύουν κι οι νέοι, που, αφού δεν τους χωράει η Ελλάδα ή η Ευρώπη, καλό θα είναι να μεταναστεύσουν στους νέους αναπτυξιακούς παραδείσους που ανακαλύπτει το κεφάλαιο. Περισσεύουν ολόκληρες χώρες που πνίγονται σε ωκεανούς χρεών προς τη διεθνή τοκογλυφία και πρέπει να υπάρχουν όσο να τα αποπληρώνουν, σε χρήμα ή σε είδος, κουρεμένα ή ακούρευτα. Περισσεύει και η εθνική κυριαρχία, μια επικίνδυνη ελευθερία σε χώρες επιρρεπείς σε δημοσιονομικές ανισορροπίες και ελλείμματα. Περισσεύει και η δημοκρατία, μια περιττή πολυτέλεια για κοινωνίες που αδυνατούν να τη συγχρονίσουν στις ανάγκες των αγορών. Περισσεύουν ακόμη και ολόκληρες ήπειροι, όπως η Αφρική, με δεκάδες χώρες εκτός αναπτυξιακού άτλαντα, σ’ έναν αργό θάνατο από πόλεμο, αρρώστια, εγκληματικότητα και ανηθικότητα. Γιατί, οι κατά Μάλθους Τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης επιστρατεύονται κι αυτή τη φορά για να υπηρετήσουν το νέο σχέδιο καπιταλιστικής «προόδου» και ανακατανομής της πίτας σε όλο και λιγότερους δικαιούχους.

Ο πόλεμος είναι ένα ανοικτό ενδεχόμενο κατάληξης της παγκόσμιας κρίσης χρέους, αν οι πολιτικές ηγεσίες αποτύχουν πλήρως να βρουν ένα νέο σημείο ισορροπίας, έναν συμβιβασμό με τη χρηματοπιστωτική δικτατορία. Η αρρώστια είναι ένας υπαρκτός κίνδυνος, με δεδομένη την υποβάθμιση των δημοσίων συστημάτων υγείας, την ιδιωτικοποίησή τους και τη δυσκολία των πολιτών να αντέξουν το όλο και υψηλότερο κόστος των υγειονομικών υπηρεσιών. Η εγκληματικότητα είναι ο καρπός της διευρυνόμενης φτώχειας στην οποία καταδικάζεται ένα επικίνδυνα διογκούμενο τμήμα του πληθυσμού. Και η ανηθικότητα είναι το επιστέγασμα όχι μόνο της κοινωνικής αποσάθρωσης, αλλά και της άλωσης του κράτους από πιστωτές και τυχοδιώκτες του κέρδους.

Αυτά όλα δεν είναι σχήμα λόγου. Συνέβησαν, άλλωστε, αρκετά πρόσφατα για να τα αγνοούμε. Συνέβησαν στη μισή Ευρώπη, όταν η κατάρρευση του ανύπαρκτου σοσιαλισμού έδωσε τη θέση του σε μια πολύχρονη περίοδο εθνικιστικών εντάσεων και τοπικών συρράξεων, εφόδου των ολιγοκρατών στο κράτος και τον πλούτο του, κατεδάφισης των κοινωνικών υπηρεσιών, εγκαθίδρυσης βασιλείων εγκληματικότητας και μαφίας, μαζικής μετανάστευσης του πληθυσμού στη Δύση, όπου γεύτηκαν μια κατάσταση δουλείας, αθλιότητας και ταπείνωσης.

Αυτά μας περιμένουν με τον νέο μαλθουσιανικό κανόνα της πίτας. Είμαστε ανεπιθύμητοι συνδαιτυμόνες στην κατανάλωσή της. Οπότε μπορούμε κάλλιστα να προσφύγουμε στη λαϊκή θυμοσοφία: από πίτα που δεν τρώμε, τι μας μέλει κι αν καεί; Ας καεί, λοιπόν, ας καεί.