Μετωνυμίες και ευφημισμοί

(Από τη στήλη Ελεύθερος Σκοπευτής, Επενδυτής, 11/8/2012)

Οι βυζαντινοί μοναχοί βάφτιζαν το κρέας ψάρι για να καθαγιάσουν τις γαστρονομικές τους αμαρτίες την περίοδο της νηστείας. Οι ιεροεξεταστές ονόμαζαν κάθαρση τη διαδικασία εξόντωσης κάθε πιθανού αντιπάλου της παπικής «ορθοδοξίας». Οι ναζί ονόμασαν «τελική λύση» το σχέδιο μαζικής εξόντωσης των Εβραίων και άλλων κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. «Η εργασία απελευθερώνει» ήταν το σύνθημα που τους υποδεχόταν στο Νταχάου, υπονοώντας την «απελευθέρωση» από την ίδια τους την ύπαρξη.

Η κυβέρνηση ονόμασε την επιχείρηση-σκούπα εις βάρος των μεταναστών στην Αθήνα και άλλες πόλεις επιχείρηση «Ξένιος Ζευς». Τα προφανή σχόλια ακολούθησαν, αν και κυριάρχησαν οι δημόσιες κραυγές επιδοκιμασίας και οι ιδιωτικοί στεναγμοί ανακούφισης. Η κοινή γνώμη προετοιμάζεται εδώ και πολλά χρόνια για να υιοθετήσει τη θεωρία της «εισβολής» που με τόση βεβαιότητα πρόβαλε ο υπουργός Δημόσιας Τάξης. Δεν είμαστε εμείς ρατσιστές, αυτοί είναι ξένοι-μαύροι, αλλόγλωσσοι, αλλόφυλοι, αλλόθρησκοι, πεινασμένοι. Ξένοι και πολλοί. Αλήθεια είναι αυτό. Στην Ελλάδα της μνημονιακής καταστροφής περισσεύουν πολλοί και πολλά. Περισσεύουν οι ξένοι στους οποίους κάποτε στηρίχτηκε η αναπτυξιακή φούσκα. Περισσεύουν και οι αξίες, η κουλτούρα της ανοχής, της φιλοξενίας, της ανθρωπιάς. Αλλά, έτσι κι αλλιώς περισσεύουν κι ένα σωρό αυτόχθονες: οι 1,5 εκατομμύρια άνεργοι, κι άλλοι τόσοι (τουλάχιστον) υπερήλικες που οδηγούνται σε συνταξιοδοτικό Καιάδα. Αλήθεια, αυτή την επιχείρηση εξόντωσης πώς θα την ονομάσουμε; Διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας; Ή ασφαλιστικό «συνωστισμό», όπως αποκάλεσε τον διωγμό των Ελλήνων της Σμύρνης το διαβόητο σχολικό βιβλίο;

Παίζουν κι οι λέξεις τον ρόλο τους. Εδώ και δεκαετίες, οι κοινωνίες εκπαιδεύονται συστηματικά στο Νέο Λεξικό του Κυνικού Καπιταλισμού. Οι κατά κανόνα αγράμματοι ρέκτες του νεοφιλελευθερισμού, με τα πτυχία και τις ακαδημαϊκές διακρίσεις αράδα στους τοίχους των πολυτελών γραφείων τους, αφού εξάντλησαν την ευρηματικότητά τους στην παραγωγή νέων όρων και λέξεων, επιτέθηκαν στην ίδια τη γλώσσα. Με μετωνυμίες, ευφημισμούς και ετερωνυμίες απέσπασαν βίαια εκατοντάδες λέξεις από το ιστορικό τους περιεχόμενο και τις φούσκωσαν με το νέο, αποκρουστικό πλην παραπλανητικό φορτίο.

Όπως το πογκρόμ κατά των μεταναστών ονομάζεται «Ξένιος Ζευς» (που ονομαζόταν έτσι ακριβώς γιατί προστάτευε τους ξένους που δεν είχαν νομικά δικαιώματα, εξ ου και Ζευς Ικέσιος ή Φύξιος, προστάτης των φυγάδων που ζητούσαν άσυλο, άρα, στην περίπτωσή μας κατ’ εξοχήν προστάτης των λαθρομεταναστών), έτσι και η οργανωμένη ή άτακτη καταστροφή της χώρας από τους δανειστές ονομάζεται «διάσωση». Και κάθε εργαλείο αυτής της καταστροφής ονομάζεται «μεταρρύθμιση» ή «διαρθρωτική αλλαγή». «Η Ελλάδα χρειάζεται διαρθρωτικές αλλαγές», είναι το αγαπημένο κλισέ κάθε έκθεσης της τρόικας, κάθε αναφοράς ή δήλωσης ευρωκράτη ή εκπροσώπου των δανειστών. Και τι εστί «διαρθρωτική αλλαγή»; Από ποιες άλλες αλλαγές διακρίνεται; Τις εξαρθρωτικές ή τις συναρθρωτικές; Τι εστί «μεταρρύθμιση»; Ιστορικά ξέρουμε πως ήταν το κίνημα αμφισβήτησης της παπικής εξουσίας, πνευματικής ώθησης στην κατάρρευση της φεουδαρχίας και προετοιμασίας των σύγχρονων εθνικών κρατών, που απαλλάχτηκαν από την ιδέα της δογματικής ενότητας της χριστιανικής Δύσης. Τι άλλο αποκαλούμε μεταρρύθμιση; Από την εποχή του Χαμουραμπί, του Σόλωνα, του Κλεισθένη, των Ισαύρων μέχρι την ανοικοδόμηση της μεταπολεμικής Ευρώπης, οι μεταρρυθμίσεις συνδέονται με προσπάθειες ενδυνάμωσης των αδυνάμων έναντι των ισχυρών, με εγχειρήματα δημοκρατικού ελέγχου της εξουσίας, με μέτρα εξισορρόπησης ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο συμφέρον. Το κίνητρο μεταρρυθμιστών ήταν πάντα η αποτροπή μιας επερχόμενης κοινωνικής εξέγερσης ή επανάστασης, αλλά έστω κι έτσι ήταν υποχρεωμένοι να ρίχνουν το βάρος τους υπέρ της εξεγειρόμενης πλειοψηφίας. Τι σχέση έχει μ’ αυτό το ιστορικό περιεχόμενο η μεταρρυθμιστική φλυαρία των λεξικογράφων του φιλελεύθερου δογματισμού; Ό,τι περιγράφουν ως μεταρρύθμιση είναι μια καραμπινάτη αντιμεταρρύθμιση υπέρ μιας ισχνότατης ολιγαρχίας.

Οι μετωνυμίες, οι ευφημισμοί και οι ετερωνυμίες δεν έχουν τέλος. Ονομάστηκε «εσωτερική υποτίμηση» η πιο βίαιη μείωση εισοδημάτων των μεταπολεμικών χρόνων. Αποκαλείται «απελευθέρωση» ό,τι κάνει οδυνηρότερη τη μισθωτή σκλαβιά και την κυριαρχία της αγοράς επί της κοινωνίας και της πολιτικής. «Απελευθέρωση» της αγοράς εργασίας ονομάζεται η κατάργηση των ελάχιστων όρων προστασίας των εργαζόμενων – κατώτατος μισθός, όρια απολύσεων, η ίδια η ελευθερία των διαπραγματεύσεων. Αποκαλείται «ευελιξία» η αδάπανη απόλυση εργαζομένων, η διατήρηση ενός τεράστιου στρατού ανέργων, μόνιμου μοχλού πίεσης στους μισθούς. Αποκαλείται «διά βίου μάθηση» η απογύμνωση των εργαζόμενων από σταθερές δεξιότητες και γνώσεις που τους δίνουν τη δυνατότητα να διαπραγματεύονται αξιοπρεπώς την εργασία τους. Ονομάζεται «ανταγωνιστικότητα» κάθε μέτρο βίαιης μείωσης του μισθολογικού, φορολογικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού κόστους της επιχειρηματικότητας. Βαφτίζεται «αποκρατικοποίηση» η πώληση αντί πινακίου φακής κάθε δημόσιας επιχείρησης που υποτίθεται ότι ενοχλεί την «ελεύθερη αγορά» με τη δεσπόζουσα, μονοπωλιακή της θέση. Και θεωρείται επιτυχής «αποκρατικοποίηση» η υποκατάσταση του κρατικού από ένα απόλυτο ιδιωτικό μονοπώλιο, όπως κραυγαλέα συνέβη στην περίπτωση της Ολυμπιακής - Aegean, κι όπως πρόκειται να συμβεί με την τραπεζική «Γιάλτα», που ενδέχεται να οδηγήσει ακόμη και σε δύο πιστωτικούς «Λεβιάθαν».

Ονομάζεται, επίσης, «αναδιάρθρωση» επιχείρησης ή «εξορθολογισμός κόστους» κάθε μαζική κατάργηση θέσεων εργασίας και μονάδων παραγωγής. Αποκαλείται «εξυγίανση» του συστήματος ασφάλισης, συνταξιοδότησης και υγείας η μέχρι εξαφάνισης συρρίκνωση των δικαιωμάτων, η λεηλασία των ασφαλιστικών πόρων που αντιστοιχούν σε χιλιάδες ώρες εργασίας. Βαφτίζεται «εκσυγχρονισμός» της δημόσιας διοίκησης κάθε βήμα απομάκρυνσής της από τον κοινωνικό και δημοκρατικό έλεγχο, κάθε άλμα προς την παλινόρθωση της διοικητικής απολυταρχίας που κρύβεται κάτω από ονόματα με ιστορική γοητεία: Καποδίστριας, Καλλικράτης, Θησέας. Ονομάζονται «Ανεξάρτητες Αρχές» όλοι οι θεσμοί που επιβεβαιώνουν την κυριαρχία της αγοράς. Και αποκαλείται ευρωπαϊκή «ολοκλήρωση» η μετεξέλιξη της Ε.Ε και της Ευρωζώνης σε μια οικονομική και πιστωτική απολυταρχία όπου δεν χωρούν εθνικές και λαϊκές κυριαρχίες.

Ο κόσμος μας δεν πλέει, βεβαίως, πάνω σε μια θάλασσα λέξεων. Αλλά κι οι λέξεις -με τις μετωνυμίες, τις ετερωνυμίες και τους ευφημισμούς τους-γίνονται όχημα μιας μακρόχρονης πνευματικής προετοιμασίας της κοινωνίας να αποδεχθεί τους νέους όρους υποταγής της. Οι φλύαροι παπαγάλοι των ΜΜΕ, οι καλά εκπαιδευμένοι εκπρόσωποι της πολιτικής και οικονομικής ελίτ, επιτίθενται καθημερινά στις έννοιες, συχνά και οι ίδιοι ανυποψίαστοι για το αναποδογύρισμά τους. Repetitio est mater studiorum (η επανάληψη είναι μήτηρ μαθήσεως). Όπως ακριβώς οι γονείς στον «Κυνόδοντα» του Λάνθιμου εδραιώνουν την εξουσία τους πάνω σε ένα παράλληλο σύμπαν εννοιών («Θάλασσα είναι η δερμάτινη πολυθρόνα στο τραπέζι, ζόμπι είναι τα κίτρινα λουλούδια»), έτσι και οι λεξικογράφοι του φιλελευθερισμού κλειδώνουν την κοινωνία σε μια φυλακή λέξεων, μετωνυμιών και ευφημισμών. Έπειτα όλα είναι πιο εύκολα.

Μπορούμε, άραγε, κι εμείς να οργανώσουμε με λέξεις την άμυνά μας απέναντι σε τόση λεκτική βία; Δεν είναι απίθανο. Αποκαλούμε, για παράδειγμα, καλοκαίρι το χειρότερο θέρος των μεταπολιτευτικών δεκαετιών. Καλοκαίρι ο κακός μας ο καιρός; Ο κλιματισμένος εφιάλτης μας; Μερικά πράγματα φαίνεται πως είναι δύσκολο να φυλακιστούν. Ο ήλιος, η θάλασσα, η απόδραση έστω και για λίγο, έστω και με ελάχιστα ευρώ στην τσέπη. Οι πόλεις αδειάζουν κυρίως από τον Δία τον Μνημόνιο ή τον Ξένιο Δία του Δεν-Δια, αλλά αδειάζουν και από τον Δία τον Ελευθέριο. Ο οποίος προς το παρόν απολαμβάνει τη θάλασσα που ακόμη δεν έχει γίνει η δερμάτινη πολυθρόνα στο σαλόνι. Αλλά το φθινόπωρο επιστρέφει δριμύς, Αργικέραυνος και Ερίδουπος. Προσεχώς κοινωνικός πάταγος.



ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Τσιμέντο μέσ’ στα μάτια
στέγνωσε η τσέπη
σε μια πλακόστρωτη ζωή που όλα τ’ ανατρέπει
Θα πέσω μια και άλλη μια
μα θα περπατήσω
στο μονοπάτι της ζωής το μάτι απλά θα κλείσω
Θα κόψω τα μαλλιά μου
τα επιτόκιά μου
θα ουρλιάξω «Σ’ αγαπώ» σε όσους βρίσκονται κοντά μου

Το παγωμένο αίμα μου με αρμύρα θα ζεστάνω
εγώ και η τρέλα μου στο ίδιο αεροπλάνο

Καλοκαίρι ρε μάγκα
ήλιος, κόσμος και φώτα
η ανάγκη να σβήσω ρόλους και γεγονότα
Μια καινούργια πυξίδα
η λευκή μου σελίδα
τα μπαλκόνια, οι φίλοι, η στριμμένη μου βίδα

Καλοκαίρι ρε μάγκα,
μπύρα, άμμος, τεκίλα
η σιωπή μου κομμάτια και οι λέξεις ξεφτίλα
Ένας ώμος να κλάψεις,
δυο φτερά να πετάξεις
της χαράς το πινέλο για ότι θέλεις να βάψεις

Η καρδιά δεν φοβάται το μυαλό και το χρόνο
ας μην έχω λεφτά, ας μου κλείνουν τον δρόμο
Τον κακό μου εαυτό έχω κάνει στην μπάντα
κι αν ρωτάς πως μπορώ:
Καλοκαίρι ρε μάγκα!

Μετράω, ξαναμετράω
τα νούμερα δεν βγαίνουν
οι τσαρλατάνοι στην αυλή συνέχεια μπαινοβγαίνουν
Θα πέσω μια και άλλη μια
μα τα βήματά μου
ξέρουν το πέρασμα που βγάζει μέσα στα όνειρά μου

Με φραπεδάκι σκέτο
θα σπάσω το λουκέτο
την τύχη μου θα δοκιμάσω έξω από το γκέτο

Και χάρισμά σας τα κουστούμια σας και οι χειμώνες
εγώ και η τρέλα μου δεν έχουμε κανόνες


Θάνου Παπανικολάου (Όναρ), «Καλοκαίρι ρε μάγκα»