Οκτωβριανή νεκρανάσταση (10/11/2007)

Η ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις. Προορισμός της είναι να καταγράφει αποτελέσματα και ενδεχομένως να εικάζει αιτίες. Αλλά, το να «ξαναγράφεις» την ιστορία, κάνοντας μερικές ευφάνταστες υποθέσεις, έχει τη γοητεία του. Είναι ένα είδος παρελθοντολογίας, κατ’ αναλογία προς την επιστημονικά αποδεκτή μελλοντολογία. Ενας ευφάνταστος Βρετανός ιστορικός αναρωτήθηκε τι θα είχε συμβεί αν τη νύχτα της 6ης Νοεμβρίου 1917 ο Λένιν είχε συλληφθεί από αστυνομικούς που τον πέρασαν για μεθυσμένο αλήτη. Και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, ενδεχομένως, δεν θα είχε συμβεί η «έφοδος στα χειμερινά ανάκτορα» και οι μπολσεβίκοι θα αναγκάζονταν να συνδιαχειριστούν με άλλους επαναστάτες την εκρηκτική κατάσταση που επικρατούσε στην έτσι κι αλλιώς επαναστατημένη Ρωσία. Θα πρέπει να σκεφτούμε, όμως, κι άλλες συμπτώσεις, εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες που συνθέτουν αυτό που σήμερα είναι ιστορικό δεδομένο. Τι θα είχε συμβεί αν κάθε μια τους είχε μια διαφορετική πλοκή; Αν ο Τρότσκι είχε μείνει στη Νέα Υόρκη, αν ο Στάλιν είχε πεθάνει από αρρώστια στη Σιβηρία, αν... αν…

Πρέπει πάντως να το ομολογήσουμε. Ο κομμουνισμός που προέκυψε στον 20ο αιώνα ως το πιο κοντινό στην ουτοπία, είναι προϊόν μιας ιστορικής σύμπτωσης. Όχι αυτής που περιγράφει ο Βρετανός ιστορικός. Αλλά της πολύ σημαντικότερης: έγινε εξουσία σε λάθος πλευρά του πλανήτη. Μπορούμε να φανταστούμε μια πολύ διαφορετική ισορροπία του κόσμου, αν λίγο μετά τη νίκη των μπολσεβίκων στη Ρωσία, επικρατούσε και η επανάσταση στη Γερμανία, το 1918. Εκεί, θα μπορούσε ευθέως να τεθεί το ερώτημα: μετά τον καπιταλισμό τι; Και μετά την κοινοβουλευτική δημοκρατία, τι άλλο; Η Γερμανία και φυσικά η Γαλλία και η Αγγλία (του Μαρξ ο μεγάλος καημός) ήσαν τα πιο ολοκληρωμένα οικονομικά και κοινωνικά εργαστήρια της ιστορίας. Στη Ρωσία, οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής έπρεπε να εφευρεθούν πριν καταργηθούν. Το πρώτο συντελέστηκε με επιτυχία, σε μια ιδιότροπη εκδοχή κρατικού-κομματικού καπιταλισμού. Το δεύτερο, παρέμεινε σε εκκρεμότητα για 80 και πλέον χρόνια. Και στην Κίνα, η εκκρεμότητα αυτή λύνεται οριστικά, καθώς ο καπιταλισμός εισάγεται σε γερές, αλλά ελεγχόμενες δόσεις στο σώμα του 25% του πληθυσμού της γης, υπό τη διεύθυνση ενός Κομμουνιστικού Κόμματος. Μοιάζει σαν η ιστορία να μας κάνει πλάκα.

Εμένα πάντως με γοητεύει μια άλλη ιστορική υπόθεση. Τι θα είχε συμβεί, αν η Οκτωβριανή επανάσταση είχε πετύχει; Γιατί, είναι βέβαιο ότι απέτυχε. Και δεν απέτυχε το 1989, όταν κατέρρεε το Τείχος, δεν απέτυχε όταν ο Γκορμπατσόφ πειραματιζόταν με την περεστρόικα, δεν απέτυχε στις δεκαετίες ’60 και ’70 του Ψυχρού Πολέμου, δεν απέτυχε όταν ο Χρουτσόφ αποκαθήλωσε την προσωπολατρεία του Στάλιν. Δεν απέτυχε όταν ο «πατερούλης» μετέτρεψε την απόλυτη εξουσία του σε τυραννία εναντίον πιστών και απίστων, δεν απέτυχε στη διάρκεια του αντιναζιστικού πολέμου, δεν απέτυχε στο μεσοπόλεμο με τις δίκες της Μόσχας και την εξόντωση της τελευταίας φουρνιάς αυτουργών της επανάστασης, δεν απέτυχε όταν ο Λένιν πειραματιζόταν με τον «σοσιαλισμό της αγοράς» και τη Νέα Οικονομική Πολιτική, δεν απέτυχε όταν πνιγόταν στο αίμα η εξέγερση της Κροστάνδης και καταπνιγόταν κάθε αντιπολίτευση στην πολιτική των μπολσεβίκων. Απέτυχε πολύ νωρίς, σχεδόν στην εκδήλωσή της, όταν στον πυρήνα των μπολσεβίκων άρχισε να υπερτροφεί το σαράκι της εξουσίας.

Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, η ματιά μου πέφτει στη βιβλιοθήκη. Σε μια γωνιά είναι οι μπλε τόμοι των Απάντων του
Λένιν- εγώ δεν τους έχω πετάξει, παρότι δεν ήταν πάντα ανώδυνες και ευχάριστες οι μελετητικές βουτιές στις σελίδες τους, άλλοτε από κομματικό καθήκον κι άλλοτε από παρόρμηση, την εποχή των άγριων νιάτων. Δεν το θεωρώ κουσούρι για τη βιβλιοθήκη μου. Ο Λένιν είναι, λοιπόν, ένας γρίφος. Με τον Στάλιν- του οποίου επίσης μερικοί τόμοι δεν έχουν πεταχτεί, αλλά δεν βρίσκονται και φάτσα-κάρτα- υποτίθεται ότι η ιστορία έχει ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς της. Αλλά, ο Λένιν; Απέτυχε ή απλώς ηττήθηκε, μαζί με όλο το οικοδόμημα του αν-ύπαρκτου σοσιαλισμού; Διότι, εδώ έχει γίνει μια ιστορική παρεξήγηση: ο σοσιαλισμός και πολύ περισσότερο ο κομμουνισμός έκλεισαν τη σύντομη ιστορική τους τροχιά στην πρώτη πενταετία- το πολύ δεκαετία- της Οκτωβριανής επανάστασης, του μεγαλύτερου πολιτικού εγχειρήματος των τελευταίων 200 χρόνων. Αυτό που συμβατικά αποκαλείται «κομμουνισμός» ως υπόσταση των σοβιετικών ή μαοϊκων καθεστώτων, στα υπόλοιπα εβδομήντα χρόνια ζωής του δεν ήταν παρά κρατικός καπιταλισμός, και μάλιστα σε μια από τις πιο ληστρικές, εκμεταλλευτικές, αντιπαραγωγικές εκδοχές του. Και πολιτικά, ιδεολογικά μια από τις πιο σκιώδεις, αστυνομικές και καταπιεστικές εκφράσεις του.


Τι θα συνέβαινε, λοιπόν, αν η Οκτωβριανή επανάσταση δεν είχε αποτύχει; Δηλαδή, τι θα είχε συμβεί αν δεν είχαν επικρατήσει οι μεγάλες παρεξηγήσεις γύρω από τέσσερις έννοιες: κόμμα, εξουσία, ιδιοκτησία, πλούτος; Γιατί, η συμβολή των μπολσεβίκων στην γενικευμένη, ιστορική ήττα του πολύχρωμου διεθνούς αντικαπιταλιστικού ρεύματος ήταν ακριβώς αυτή: Υπερεκτίμησαν την πρωτοπορία, λάτρεψαν την εξουσία, παρεξήγησαν την ιδιοκτησία και κατέστειλαν την επιθυμία της ευημερίας.

Πρώτα το κόμμα. Οι «κακές γλώσσες» της ιστορίας λένε ότι ο Λένιν, για τη διαμόρφωση της πολιτικής του πρωτοπορίας, του περίφημου «κόμματος νέου τύπου», κόπιαρε τη δομή της Ανώνυμης Εταιρείας, της τελευταίας εκείνη την εποχή εκδοχής της καπιταλιστικής επιχείρησης. Ηγεμονία της πλειοψηφίας, δημοκρατικός συγκεντρωτισμός, αποκλεισμός της μειοψηφούσας άποψης και μέρισμα για τους «πιστούς μετόχους» στην εσωκομματική και πολιτική εξουσία. Ποιος ν’ ακούσει την Ροζα Λούξεμπουργκ που ωρυόταν πως «ελευθερία μόνον για τους οπαδούς της κυβέρνησης και τα μέλη του κόμματος, όσο πολυάριθμα κι αν είναι αυτά, δεν είναι ελευθερία». Παραδόξως, το λενινιστικό κομματικό μοντέλο το λάτρεψε σχεδόν κάθε κόμμα εξουσίας έκτοτε.

Επειτα η εξουσία. Η έννοια «σοσιαλιστική ή προλεταριακή εξουσία» είχε νόημα μόνο ως μια σταδιακά αυτοκαταργούμενη εξουσία. Στον αντίποδα αυτής της προσδοκίας, που θα συσπείρωνε όλα τα θύματα κάθε μορφής εξουσίας, το «σοσιαλιστικό» κράτος εξελίχθηκε σε έναν από τους πιο ογκώδεις, καταθλιπτικούς, γραφειοκρατικούς, καταπιεστικούς μηχανισμούς που έχει γνωρίσει η ιστορία των πολιτικών συστημάτων. Οι μπολσεβίκοι απεμπόλησαν αυτοκτονικά και τα τελευταία ίχνη αντεξουσιασμού τους.

Μετά, η ιδιοκτησία. Η άλλη μεγάλη παρεξήγηση. Οι μπολσεβίκοι δεν πήραν είδηση ότι την ώρα που καταργούσαν απλώς το νομικό κέλυφος της ιδιοκτησίας, ο καπιταλισμός την ακύρωνε διαχέοντάς την στα ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας. Καθιστούσε τους προλετάριους μικροϊδιοκτήτες, μικρομετόχους και τελικά ανυποψίαστους συνενόχους στην αναπαραγωγή και στην ηγεμονία του πιο ανθεκτικού οικονομικού συστήματος της ιστορίας. Ο μέσος καπιταλιστής έπαψε να νοιάζεται αν η πλειοψηφία τωμ μετοχών του βρισκόταν στα χέρια χιλιάδων και εκατομμυρίων αγνώστων του. Του αρκούσε το μάνατζμεντ. Στο σοβιετικό σοσιαλισμό, αντίθετα, οφείλεται το επίτευγμα του αποκλεισμού των προλετάριων από κάθε μορφής ιδιοκτησίας αλλά και από κάθε μορφή ελέγχου. Σε ποιον ανήκε πραγματικά η ιδιοκτησία του κράτους- συλλογικού καπιταλιστή, αποδείχθηκε από την ευκολία με την οποία τα αγαπημένα παιδιά της κομματικής γραφειοκρατίας μεταλλάχτηκαν εν μια νυκτί σε ολιγάρχες και απαλλοτριωτές του κοινωνικού πλούτου.

Τέλος, ο πλούτος. Ο ανύπαρκτος σοσιαλισμός, δανείστηκε κατά ένα παράδοξο τρόπο την ηθική του ασκητικού χριστιανισμού, της απάρνησης της ατομικής ευημερίας. Αποθέωσε τη σημασία του «συλλογικού πλούτου», λάτρεψε την αντίληψη της εθνικής ανάπτυξης, αλλά άφησε επί της ουσίας άθικτο το πρόβλημα της διανομής του πλούτου, της υπεραξίας που αφειδώς χρηματοδοτούσε την ευημερία της νομενκλατούρας, τον κρατικό γιγαντισμό και τους πιο αντικοινωνικούς και αντιπαραγωγικούς τομείς της οικονομίας: από τους εξοπλισμούς μέχρι τις μυστικές υπηρεσίες.

Επίλογος. Ας ελπίσουμε ότι δεν έχει γραφτεί ο επίλογος της ιστορίας. Δεν μας χωράει ο τόπος χωρίς ουτοπία. Κάποια γενιά (τα παιδιά μας; Τα εγγόνια μας;) χωρίς ενοχές και συνενοχές θ’ αναλάβει να ξελασπώσει το μέλλον.