Οι τόκοι της μέλλουσας ζωής (6/12/2008)

Έφαγα ήττα. Την τρώω σε μικρές, βασανιστικές δόσεις. Βρίσκομαι στα πρόθυρα του τελειωτικού ιδεολογικού μου Βατερλό. Μου το ετοιμάζει η κόρη μου. Παρά τις γενναίες δόσεις υλισμού που της χορήγησα εν αγνοία της εξ απαλών ονύχων, η Βέρα ρέπει συστηματικά στη μεταφυσική. Το κίνητρό της, απολύτως ιδιοτελές. Ασυμφιλίωτη με τον θάνατο -τι άλλο θα μπορούσε να συμβαίνει σε ένα δεκάχρονο παιδί;- επενδύει σε θεωρίες αθανασίας, δεύτερης ευκαιρίας και μέλλουσας ζωής. «Δεν είναι όλα τέλεια γύρω μας;», μου είπε τις προάλλες. «Κάποιο χέρι πρέπει να τα έφτιαξε όλα τόσο τέλεια…». Εγώ έφερα τις αντιρρήσεις μου ως προς την τελειότητα του κόσμου – «σ’ αρέσει το λιοντάρι να τρώει την αντιλόπη, ο ελέφαντας να πατάει τα μυρμήγκια, οι άνθρωποι να αλληλοσπαράσσονται σε πολέμους;», ήταν το σοφιστικό επιχείρημα που επιστράτευσα αμήχανα για να καταρρίψω τις περί τελειότητας αντιλήψεις της. Αλλά το πεδίο αντιπαράθεσης ήταν λάθος – «ακόμη κι έτσι, δεν μπορεί να έγιναν όλα τυχαία», μου απάντησε, αποφασισμένη να διασφαλίσει τους έστω και αβέβαιους τόκους της μέλλουσας ζωής.

Τρώω ήττα, λοιπόν, σε μικρές βασανιστικές δόσεις. Αλλά, ομολογώ ότι η μεταφυσική αγωνία της Βέρας είναι ένα φυσιολογικό και τελικά υγιές σύμπτωμα αυτογνωσίας (εγώ θα την προτιμούσα επικούρεια ή τουλάχιστον αγνωστικίστρια, αλλά ποιος με ρωτάει;) και τελικά δεν μου κάνει εντύπωση. Αντιθέτως, μου προκαλεί τη μέγιστη απορία η μεταφυσική αγωνία άλλων ανθρώπων. Όπως αυτοί διασταυρώνονται με τους -θεσμικούς και μη- μηχανισμούς της επίσημης πίστης. Αίφνης, η υπόθεση-σκάνδαλο του Βατοπεδίου, στους μήνες και τα χρόνια που εξελίσσεται, προσφέρεται για μια πολύ ενδιαφέρουσα ανθρωπογεωγραφία.
Ποιοι είναι οι άνθρωποι που περιέβαλλαν με στοργή, δέος, σεβασμό, ταπεινότητα και πνευματική ανησυχία τις κοσμικές και μη δραστηριότητες αυτού που αποκαλείται «κιβωτός της Ορθοδοξίας», αλλά αποκαλύπτεται ως τοξικό χαρτοφυλάκιο του Μαμωνά;

Υπάρχει μια ειδική συνομοταξία ανθρώπων με πολύ πλούτο, υψηλή επιρροή, μεγάλη εξουσία, υψηλή αναγνωρισιμότητα, διασυνδέσεις ή κύρος, που κινούνται με άνεση μεταξύ του λαμπερού δημοσίου βίου, της χρυσοφόρου επιχειρηματικότητας και του φαιού κόσμου της νύχτας, η οποία διακατέχεται από μια ακατανίκητη μεταφυσική ανησυχία. Μπορεί ως πολιτικοί να στέκονται άκαμπτοι στις πιέσεις των ψηφοφόρων τους. Μπορεί ως επιχειρηματίες να είναι «κίλερ» στις συναλλαγές τους. Μπορεί ως εργοδότες να κωφεύουν στα αιτήματα των υπαλλήλων τους. Μπορεί ως «σελέμπριτι» να επιδεικνύουν μια ακαταπόνητη επικούρεια τρυφηλότητα. Μπορεί ως άνθρωποι του πλούτου να επιδίδονται στη διαρκή, προκλητική επίδειξή του. Μπορεί ως μαφιόζοι να «καθαρίζουν» ανθρώπους χωρίς να τρέμει το χέρι τους. Όμως, μπροστά στους εκπροσώπους του Θεού λιώνουν σαν παγωτό. Στην επίγεια ζωή έχουν κιόλας κατακτήσει τον παράδεισό τους, έστω κι αν έχει χρειαστεί να περάσουν από την κόλαση γι’ αυτό, αλλά όταν τους πλησιάσει ο ηγούμενος, ο αρχιερέας, ο πνευματικός τους, ο «άγιος» όπως τον αποκαλούν, «συρρικνώνονται» μ’ έναν μαγικό τρόπο. Είναι πρόθυμοι όχι ακριβώς να τα δώσουν όλα, αλλά να δώσουν πολλά για να εξασφαλίσουν μια ιδιαίτερη, προνομιακή συνομιλία με το θείο. Η πίστη τους -ακριβώς όπως και η τραπεζική πίστη που αποτελεί το κοσμικό credo τους- δεν έχει την ανιδιοτέλεια του απλοϊκού ανθρώπου που ανακαλύπτει τον Θεό στα πιο απίστευτα μέρη: σ’ ένα εικονοστάσι της εθνικής οδού, σ’ έναν ερειπιώνα παλαιοχριστιανικής εκκλησίας, σε μια ακαλαίσθητη εκκλησία λαϊκής γειτονιάς, στην κρεβατοκάμαρα όπου κάνει έρωτα χωρίς να σκεπάζει τα εικονίσματα.

Η πίστη των «υψηλών πιστών» δεν έχει καμιά σχέση με την προσδοκία της συγχώρεσης, της άφεσης για τα συγγνωστά και ασύγγνωστα αμαρτήματα. Αντίθετα, έχει την εγγύηση μιας καθαρής συναλλαγής, τη διαβεβαίωση ότι το ισοζύγιο αμαρτημάτων και ευεργεσιών θα είναι τελικά ισοσκελισμένο ή ακόμη και πλεονασματικό υπέρ των δεύτερων. Κι αυτή η συναλλαγή παίρνει ακόμη και μέχρι τις μέρες μας τη μορφή επίγειων ανταποδόσεων τίτλων τιμής -σαν προκαταβολικά ισόβια συχωροχάρτια – στα οφίκια, κοσμικά απολιθώματα του βυζαντινού παρελθόντος, τα οποία αποδίδονται βάσει τιμοκαταλόγου εισφορών: Μεγάλοι Ευεργέτες, Μεγάλοι Άρχοντες και Αρχόντισσες, Λογοθέτες και Δικαιοθέτες, Ακτουάριοι, Νοτάριοι, Χαρτουλάριοι, Χαρτοφύλακες ή Σκευοφύλακες. Μια ματιά στις μακρές λίστες των ευεργετών των πατριαρχείων, των μητροπόλεων και των διασημότερων ιστορικών μονών μπορεί να αποδώσει την αποκαλυπτική ανθρωπογεωγραφία της ιθύνουσας τάξης των 180 χρόνων του νεοελληνικού κράτους: ομογενείς μεγιστάνες, καραβοκυραίοι, βιομήχανοι, τραπεζίτες, κληρονόμοι αμύθητων περιουσιών, πολιτικοί ηγέτες, κυρίες πάμπλουτων κυρίων που ανέλαβαν να διαχειριστούν κατανυκτικά των χαρτοφυλάκιο της πίστης των συζύγων τους και την ανία της πολυτελούς ύπαρξής τους.

Είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα η ψυχογραφία των υψηλών πιστών. Ο κ. Ρουσόπουλος, για παράδειγμα, ομολογεί τη μακρά πνευματική του σχέση με τον ηγούμενο Εφραίμ και θεωρώ ότι είναι απολύτως ειλικρινής. Το ίδιο ακούγεται για τον γαλαζοαίματο θαμώνα του Όρους, τον Κάρολο, διάδοχο του βρετανικού θρόνου, τον οποίο περιμένει πάντα η σουίτα του Βατοπεδίου. Μπορείτε να φανταστείτε τη σκηνή; Ο υπουργός, ο πρίγκιπας ή ο ζάμπλουτος επιχειρηματίας γονυκλινείς ενώπιον του «αγίου», ομολογούν -τι άραγε;- πίστη και μετάνοια, με το βλέμμα χαμηλωμένο, ίσως και μουσκεμένο από δάκρυα. Δεν έχει σημασία αν στο περιθώριο του αναχωρητικού τους διαλείμματος ασχολούνται και με πιο πεζά θέματα – εκχωρήσεις δημόσιας γης, δωρεές, αγορές μετοχών, διαχείριση ακινήτων, υπεραξίες χαρτοφυλακίων, κατασκευαστικά πρότζεκτ. Το κρίσιμο θέμα είναι οι υπεραξίες της μέλλουσας ζωής, οι τόκοι που τους οφείλει ο Θεός στον παράδεισο. Είναι μια συναλλαγή μεταξύ εκπροσώπων της εξουσίας: μιας επίγειας και μιας επουράνιας. Μια συναλλαγή μεταξύ ίσων. Έτσι τουλάχιστον νομίζουν.

Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού, έλεγε ο Μαρξ, κι αυτή η φράση, αποσπασμένη από το κείμενο, μεταλλάχτηκε ατυχώς σε έναν απλοϊκό αφορισμό. Ας θυμηθούμε όλο τον συλλογισμό από την «Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας»: «Η θρησκευτική καχεξία είναι, κατά ένα μέρος, η έκφραση της πραγματικής καχεξίας και, κατά ένα άλλο, η διαμαρτυρία ενάντια στην πραγματική καχεξία. Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος, η θαλπωρή ενός άκαρδου κόσμου, είναι το πνεύμα ενός κόσμου απ’ όπου το πνεύμα έχει λείψει. Η θρησκεία είναι το όπιο του λάου». Τι συμβαίνει, όμως, όταν η θρησκεία, η πίστη, δεν αφορά τον καταπιεζόμενο, αλλά τον καταπιεστή; Θα πρέπει να διασκευάσουμε τη φράση με μια αντιστροφή: «Η θρησκευτική εξουσία είναι το άλλοθι της κοσμικής εξουσίας, είναι η εισπνοή του καταπιεστή, το φλέγμα ενός εγωιστικού κόσμου, είναι η υλοποίηση ενός παραδείσου όπου η ύλη δεν θα υπάρχει. Η θρησκεία είναι η κόκα του αστού». Δεν είναι Μαρξ, αλλά δεν είναι και τόσο κακό, ε;

Εν ολίγοις, το ψυχολογικό υπόστρωμα αυτής της μεταφυσικής ενόρασης που (κατά κανόνα) καταλαμβάνει τον κόσμο της εξουσίας και της αφθονίας είναι η αγωνία για τη διαιώνισή του. Ίσως υπάρχουν και κάποια σπέρματα ενοχής για το γεγονός ότι η εξουσία και ο πλούτος, ακόμη και στον πυρήνα της χριστιανικής ιδεολογίας, είναι κατά τεκμήριο μεγέθη ανυπόληπτα και υποχρεούνται να καταβάλουν υψηλά τιμήματα (εις χρήμα, εις είδος και εις γην) για να εξασφαλίσουν τη θεϊκή επιείκεια, ή τη συγχώρηση των επίδοξων Ρασπούτιν. Αλλά το σημαντικότερο κίνητρο (και η τραγική ψευδαίσθηση) είναι η πιθανότητα να ισοσκελίσουν το ισοζύγιο κοσμικής και θεϊκής εξουσίας. «Γεννηθήτω το θέλημά τους ως εν γη και επ’ ουρανού». Και όχι αντίστροφα, όπως λέει το «Πάτερ Ημών».

Τελικά, η πίστη τους αποτελεί μια επέκταση του φετιχισμού με τον οποίο περιβάλλουν το χρήμα, την εξουσία, την ισχύ, το κύρος. Όλα τα χειρίζονται με την ψευδαίσθηση της απεριόριστης διάρκειας, της αιωνιότητας. Αποταμιεύουν πίστη, εσωτερικότητα, πνευματικότητα, μεγάλους σταυρούς, βαθιές μετάνοιες με την πεποίθηση ότι εξασφαλίζουν τόσο τη θεϊκή εγγύηση για την επί γης ισχύ τους όσο και τις υπεραξίες της μέλλουσας ζωής. Θεωρούν αυτονόητη, αυτοδίκαιη, την προνομιακή τους μεταχείριση και εκεί.

Πώς φαντάζονται άραγε τη μέλλουσα ζωή, τον παράδεισο; Υποθέτω σαν πλούσιο προάστιο με πολυτελείς επαύλεις, παραθαλάσσιες, με καταπράσινα γήπεδα γκολφ, γήπεδα τένις, ιδιωτικά spa, κοσμικά κέντρα δι’ όλα τα γούστα και με απεριόριστη θέα στην κόλαση. Την κόλαση που είναι πάντα οι άλλοι, είναι πάντα για τους άλλους. Ποτέ γι’ αυτούς.