Άνθρωποι σφουγγάρια (7/8/2010)

Μέρες που ’ναι, ας γράψουμε κάτι δροσερό, θαλασσινό. Πολύ θα το δούνε, λιγότεροι θα το διαβάσουν. Να μη χαλάσουμε τη ραστώνη του Αυγούστου. Είμαστε σε διατεταγμένη υπηρεσία. Οφείλουμε να είμαστε χαλαροί, νωχελικοί κι ευχάριστοι, ανάλογοι με τη διάθεση που δημιουργεί η θάλασσα του θέρους, ακόμη κι όσοι δεν είμαστε αρκετά κοντά της. Οι διακοπές -πολλές, λίγες, φανταστικές- δεν είναι μόνο δικαίωμα, αλλά και υποχρέωσή μας. Διακόπτουμε για να ξεχάσουμε τι σημαίνει ότι είμαστε σε λειτουργία. Όχι για να ξεχάσουμε τις παραγωγικές μας δεξιότητες και τις κοινωνικές μας αδεξιότητες, αλλά για να σβήσουμε όλα εκείνα που μας χαλάνε. Όπως το σφουγγάρι τον γραμμένο πίνακα.

Είπα σφουγγάρι, και ήρθε στον νου μου η είδηση της εβδομάδας. Τι γνώμη έχετε για το σφουγγάρι; Κείται ασάλευτο στον βυθό, κολλημένο στο ενδιαίτημά του, δεν απαιτεί τίποτα εκτός από τον λίγο ζωτικό χώρο που χρειάζεται για την ανάπτυξή του, δεν διαμαρτύρεται όταν το κόβεις, άβουλο περιμένει να καταλήξει σ’ αυτό που θεωρούμε μοναδικό προορισμό του: στην άκρη ενός μαυροπίνακα, δίπλα στις κιμωλίες ή τους μαρκαδόρους. Στα πορσελάνινα σκεύη ενός πολυτελούς spa όπου τα πάντα είναι φυσικά και οικολογικά, στο μπάνιο ενός βρέφους για να χαϊδέψει και να ποτίσει απαλά το τρυφερό του δέρμα. Το σφουγγάρι δεν διαμαρτυρήθηκε καν όταν έγινε περιττό από τα δεκάδες τεχνητά υποκατάστατα που υπόσχονται καλύτερα αποτελέσματα, ποικιλία χρωμάτων και υλικών, αντοχή στις κακουχίες του ανθρώπινου πολιτισμού, μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Όπως ακριβώς δεν διαμαρτυρόταν την εποχή που οι Καλύμνιοι σφουγγαράδες αποψίλωναν τις υποθαλάσσιες αποικίες του, αφήνοντας σε κάθε βουτιά κι ένα κομμάτι της ζωής τους στον βυθό. Καμιά φορά κι ολόκληρη. Βαρύ τίμημα στην υπηρεσία της καθαριότητας.

Στην είδηση της εβδομάδας τώρα. Αν νομίζετε ότι ο άνθρωπος διαφέρει πολύ από το σφουγγάρι, κάνετε λάθος. Από το σφουγγάρι μάς χωρίζουν μόλις 2.500 γονίδια (έχει 18.000, έχουμε 20.500). Είναι εξ ίσου ζώον με μας (κι όχι φυτό, όπως μας παραπλανά η ακινησία του), είναι πολύ αρχαιότερο από μας (υπάρχει πάνω από 630 εκατομμύρια χρόνια) κι είναι ένα είδος-κλειδί για τη μετάβαση της ζωής από τους μονοκύτταρους στους πολυκύτταρους οργανισμούς. Κοινώς, μπορεί να μας αποκαλύψει πώς και γιατί κι εμείς, τα ευφυή σπονδυλωτά, και τα σφουγγάρια, τα χαζά και άβουλα ασπόνδυλα, δεν μείναμε απλές και αόρατες αμοιβάδες. Οι επιστήμονες που αποφάσισαν να δουν με στοργή και συμπάθεια τον σπόγγο πιστεύουν ότι και ο άνθρωπος και το σφουγγάρι έχουν ένα κοινό πρόγονο που αποκόπηκε από την ασάλευτη και αδιάφορη ζωή των μονοκύτταρων οργανισμών και «αποφάσισε» να εξελίσσεται, να διαιρείται, να διασπάται, να αναπτύσσεται, να εξειδικεύεται και να πολλαπλασιάζεται με την ποικιλία μορφών και στάσεων που εμείς αποκαλούμε σεξ. Πότε έγινε αυτό; Πριν από 600-700 εκατομμύρια χρόνια, λένε οι επιστήμονες, υπήρξε ένα κρίσιμο «παράθυρο» στον χρόνο, 100 έως 200 εκατομμυρίων ετών, στη διάρκεια του οποίου αναδύθηκαν οι βασικές διαστάσεις της πολυκυτταρικής ζωής.

Φαίνεται ότι έχει βάση η προαιώνια διαμάχη επιστημόνων και φυσιοδιφών για το αν το σφουγγάρι είναι ζώο ή φυτό, και αν δεν υπήρχε ο Μπομπ ο Σφουγγαράκης τα περισσότερα παιδιά θα πίστευαν ότι ο σπόγγος δεν διαφέρει σε τίποτα από τα φύκια. Ζώο ή φυτό; Ζωόφυτο, αποφάσισαν κάποιοι, επισημαίνοντας ότι η μόνη ζωική ουσία στο ασάλευτο και άβουλο σφουγγάρι είναι η κολλώδης βλέννα που γεμίζει τους πόρους και τις τρύπες του. Αυτή που ο άνθρωπος μετά μανίας αφαιρεί από τον σπόγγο για να τον καταστήσει απόλυτα αδρανή και τελικά χρήσιμο.

Αλλά αυτή τη ζωική ουσία, αυτή που εξελίσσεται σε κίνηση, κοινωνικότητα, βούληση, πόσο σίγουροι είμαστε ότι εμείς, η κορυφή της ζωικής αλυσίδας, που κρίνουμε και αποφασίζουμε για την ύπαρξη όλων των άλλων κρίκων της, πως τη διαθέτουμε σε κρίσιμη επάρκεια; Καμιά φορά αναρωτιέμαι αν τα 2.500 επιπλέον γονίδια που διαθέτουμε σε σχέση με το ταπεινό σφουγγάρι κάνουν πράγματι τη διαφορά. Έχετε αναρωτηθεί αν θυμίζουμε κι εμείς τις αποικίες σφουγγαριών που περιμένουν ασάλευτες τους τρομακτικούς ολετήρες τους, κάτω από τα σιδερένια σκάφανδρα και τις άτρωτες στολές τους, να τις θερίσουν, να τις αποκόψουν, να τις ξεζουμίσουν από ζωή, να τις αποξηράνουν από ύπαρξη για να γίνουν μικρά, ασήμαντα αντικείμενα δίπλα στην ντουζιέρα;

Φαντάζεστε τους τροϊκανούς, όχι με τα ατσαλάκωτα κοστούμια τους, αλλά κρυμμένους πίσω από τις ογκώδεις στολές των σφουγγαράδων, να περπατούν με βαρύ βηματισμό στον βυθό ψάχνοντας για σφουγγάρια, να σταματούν σε μια συστάδα ασάλευτης ζωής και να κόβουν, να κόβουν, να κόβουν…Κόψτε μερικές δεκάδες χιλιάδες δημοσίους υπαλλήλους… Μονιμότητα; Τι είναι αυτό; Πουλήστε τη μισή ΔΕΗ. Κόψτε λίγο ακόμη από συντάξεις. Υψηλοί είναι οι μισθοί σας, θέλουν ψαλίδισμα. Τι χρειάζεστε τις δημόσιες μεταφορές; Ξέρετε τι χρωστάτε; Κι έτσι σιγά σιγά αποψιλώνεται ο κοινωνικός βυθός από όλα τα σταθερά στοιχεία του, το τοπίο του αλλάζει, η ισορροπία του διαταράσσεται, μια αλυσίδα είναι όλα εδώ κάτω, ένας κρίκος να λείψει δεν ξέρεις τι θα γίνει. Αλλά δεν γίνεται τίποτα. Δεν είναι παράξενο; Οι άνθρωποι-σφουγγάρια απορροφούν ατάραχοι όλους τους κραδασμούς, όλες τις ανατροπές, παρακολουθούν ακίνητοι το τοπίο να αλλάζει, σαν να μην τους αφορά ή σαν να είναι σίγουροι ότι από κάποιο θαύμα της φύσης, παρά την καταστροφή, όλα θα επανέλθουν στην προτέρα κατάσταση. Αλλά εδώ δεν είναι ο βυθός της θάλασσας, δεν είναι η δύναμη της φύσης, είναι οι ανθρώπινες βουλήσεις που καθορίζουν τα πράγματα στον κοινωνικό βυθό. Τίποτα δεν εγγυάται αποκατάσταση όταν εξευμενισθούν οι αγορές, όταν οι μεγάλοι άρπαγες χορτάσουν ζωική ουσία, όταν ο κοινωνικός ιστός θα έχει μεταμορφωθεί σε νεκρά φύση.

Στο μεταξύ οι άνθρωποι-σφουγγάρια ρουφάνε άπληστα τη βρόμα του κόσμου, την ξερνάνε αδιαμαρτύρητα στην αποχέτευση της ζωής, που γίνεται όλο και πιο τελματωμένη, μικρή και ασήμαντη.

Τι ακριβώς μας έχει συμβεί; Αυτή θα παραμείνει η θεμελιώδης απορία μου. Ποιος μας αφαίρεσε να νεύρα, τα ανακλαστικά, το ταμπεραμέντο που κάνουν δύσκολη τη ζωή στις εξουσίες; Ποιος μας έπεισε ότι έχουμε γίνει ασήμαντα ασπόνδυλα, τρωτά κι αδύναμα μπροστά στη δύναμη των σφουγγαράδων; Θα μείνω με την απορία, πιθανότατα μέχρι να διαψευστεί η μελαγχολία και η ηττοπάθειά μου από μια απρόσμενη έκρηξη των σπόγγων.

Σας υποσχέθηκα κάτι δροσερό, της θάλασσας και της εποχής. Όπως το κόβω τώρα, βγήκε κάτι χλιαρό, σαν τα νερά που προτιμούν τα σφουγγάρια. Ίσως υπάρχει μια χαιρεκακία εκ μέρους μου σ’ αυτό. Βλέπετε, αν συλλάβει κανείς την πραγματικότητα μέσα από τα πρωτοσέλιδα των αθηναϊκών εφημερίδων, θα φανταστεί μια κοινωνία σε αναβρασμό, μια κυβέρνηση βραχυκυκλωμένη, μια τρόικα φοβισμένη και διακριτική. Αλλά, μια βόλτα στην Αθήνα αποδεικνύει ότι αυτή η πραγματικότητα μετά βίας ξεπερνά λίγα οικοδομικά τετράγωνα πέριξ του Συντάγματος. Η υπόλοιπη πραγματικότητα λιάζεται στις παραλίες, τσαλαβουτάει στο νερό, πνίγει τον πόνο της στα κοκτέιλ και ρουφάει -σαν το σφουγγάρι- τους μύθους της ανάκαμψης που με τόσο ενθουσιασμό υιοθετούν οι αγορές. Πού θα πάει, θα ’ρθει κι η σειρά μου να αποκτήσω την αταραξία των ανθρώπων-σφουγγαριών, να ρουφήξω θαλασσινό νερό και να σβήσω όλη την ασκήμια του μαυροπίνακα – έστω και για λίγο. Κι ύστερα, θα επιστρατεύσω να 2.500 γονίδια που κάνουν τη διαφορά του ανθρώπου από το σφουγγάρι.