Φειδιππίδης (30/10/2010)

Υπήρξε ή δεν υπήρξε, μύθος ή υπερμεγεθυμένη πραγματικότητα, ο Φειδιππίδης είναι περισσότερο ένα ιδεολογικό μνημείο της νεωτερικότητας, παρά της κλασικής Αθήνας της άμεσης πολιτικής δημοκρατίας. Άλλωστε, την ιστορία του δεν τη διηγείται κανένας σύγχρονός του. Ο Ηρόδοτος έγραψε την ιστορία των Περσικών Πολέμων πενήντα χρόνια μετά το μυθικό ξεψύχισμα του νεαρού ημεροδρόμου, και οι επόμενοι που έδωσαν παραλλαγές του «γεγονότος» έζησαν μέχρι και τέσσερις αιώνες αργότερα. Ο ίδιος ο Ηρόδοτος δεν κάνει καμία αναφορά στον «μαραθώνιο» του Φειδιππίδη, για κάποιον Θέρσιππο τον Ερχιέα μιλάει ο Πλούταρχος, για έναν οπλίτη Ευκλέα κάνει λόγο ο Λουκιανός. Άλλωστε, αν και οι αρχαίοι ημών ήταν αθλητικοί τύποι, κανείς δεν σκέφτηκε να καθιερώσει «μαραθώνιο» προς τιμήν του Φειδιππίδη στους αρκετούς αιώνες μετά τη μάχη του Μαραθώνα που συνεχίστηκαν οι Ολυμπιακοί και άλλοι «ιεροί» αγώνες. Ο μαραθώνιος εφευρίσκεται στα τέλη του 19ου αιώνα, στην ακμή της βιομηχανικής εποχής, από ανθρώπους που θέλουν να δώσουν μια γερή δόση ιδεολογικού ρομαντισμού στον ραγδαία αναπτυσσόμενο καπιταλιστικό κόσμο.

Τι είναι, άλλωστε, ο Φειδιππίδης; Ένας άνθρωπος που φτάνει στα όρια της αντοχής του. Αναμετριέται με τις φυσικές του δυνάμεις, όπως οι προλετάριοι της βιομηχανικής αλυσίδας που δούλευαν ακόμη 10 και 12 ώρες τη μέρα, τα παιδιά-εργάτες της βικτοριανής Αγγλίας που τρύπωναν στις στενές στοές των ανθρακωρυχείων, οι εργάτες της γραμμής παραγωγής της Φορντ και του επιστημονικού μάνατζμεντ του Τέιλορ, ο Σταχάνοφ και οι σταχανοβίτες της Σοβιετικής Ένωσης που θυσίαζαν και την τελευταία ικμάδα τους για την αύξηση της παραγωγής. Ο Φειδιππίδης, εν ολίγοις, είναι περισσότερο μια βιολογική μηχανή που δοκιμάζουμε τις επιδόσεις της μέχρι τα άκρα για τις ανάγκες του πολιτισμού της μεγέθυνσης, παρά ένα πρότυπο αυτοθυσίας που αντιστοιχεί στον κλασικό πολιτισμό του μέτρου.

Άλλωστε, ακόμη κι αν υπήρξε ο Φειδιππίδης, ακόμη κι αν ήταν ένας από τους 10.000 ανώνυμους Αθηναίους που παρατάχθηκαν απέναντι σε 50.000 Πέρσες, ακόμη κι αν δεν χρειάστηκε να τρέξει μόνος τα 42 και κάτι χιλιόμετρα της διαδρομής μεταφέροντας το «Νενικήκαμεν» (αφού, έτσι κι αλλιώς, σχεδόν όλος ο αθηναϊκός στρατός έσπευσε μετά τη νίκη του αυθημερόν στην Αθήνα για να αποτρέψει μια περσική αντεπίθεση), ακόμη κι αν ισχύουν όλα αυτά, ας αναρωτηθούμε τι ακριβώς υπεράσπιζε ο Φειδιππίδης και όλη η Αθηναϊκή νεολαία που παρατάχθηκε στον Μαραθώνα; Υπερασπιζόταν μια οικονομικά ακμάζουσα πόλη και ταυτόχρονα μια πολιτική δημοκρατία που αντιστάθμιζε με πολιτική ισχύ όσα η οικονομική ακμή στερούσε από τους φτωχότερους πολίτες. Μπορεί η αθηναϊκή δημοκρατία να μην κατάφερε ποτέ να μεταφράσει σε κοινωνική ισότητα αυτό το ισοζύγιο οικονομίας και δημοκρατίας, αλλά αυτό που παρείχε στους πολίτες της -έστω και χάρη στην παραγωγική δραστηριότητα των δούλων που προσέφερε στους ελεύθερους Αθηναίους άφθονο ελεύθερο χρόνο- ήταν κάτι μοναδικό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ίσως να παραμένει ακόμη και σήμερα μοναδικό.

Ο Ηρόδοτος εξηγεί μ’ αυτό ακριβώς το κριτήριο δύο φορές το νόημα της αυτοθυσίας και του ρίσκου που έπαιρναν οι μάχιμοι Αθηναίοι. Πρώτα, μιλώντας για τους χιλιάδες ανώνυμους «Φειδιππίδες», αναδεικνύει ένα κίνητρο συλλογικό, που γίνεται απολύτως όμως απολύτως ατομικό: «Γιατί καθένας ένιωθε ότι, πολεμώντας γα μια ελεύθερη κοινοπολιτεία, πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του». Κι έπειτα, παρουσιάζοντας την επιχειρηματολογία του Μιλτιάδη για να κερδίσει την κρίσιμη ψήφο του στρατηγού Καλλιμάχου υπέρ της άμεσης αναμέτρησης με τους Πέρσες: «Αν υποταχτούμε στους Πέρσες, ο Ιππίας θ’ αναλάβει πάλι την εξουσία, και δεν υπάρχει αμφιβολία πόση δυστυχία θα μας φέρει». Περισσότερο απ’ τους Πέρσες, τον Μιλτιάδη τον ανησυχεί η επιστροφή της τυραννίας στο πρόσωπο του προδότη Ιππία, γιου του Πεισίστρατου. Πατρίδα είναι, τελικά, η πολιτική δημοκρατία, με όλες τις οικονομικές και κοινωνικές υπεραξίες που αυτή απέδωσε στην Αθήνα.

Απ’ αυτή την άποψη, ο Φειδιππίδης (ή Φιλιππίδης) πράγματι έτρεξε με όλη τη δύναμη της ψυχής του, έτρεξε με τα πόδια κι έτρεξε και με το μυαλό ν’ αναγγείλει μια νίκη μοναδική, νίκη που επιτεύχθηκε όχι στο πεδίο του Μαραθώνα, αλλά μέσα στην Ακρόπολη, η οποία μετατράπηκε από Αγορά σε ένα μοναδικό πολιτικό εργαστήριο της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό και πρέπει να θεωρήσουμε εξίσου ετεροχρονισμένη, νεωτερική- σχεδόν βιομηχανική- με τη μυθολογία του Φειδιππίδη την άποψη που ερμηνεύει τη μάχη του Μαραθώνα ως συμπύκνωμα της σύγκρουσης των πολιτισμών, της αναμέτρησης Δύσης και Ανατολής. Άποψη που δίνει στην έκβαση της μάχης του Μαραθώνα τη διάσταση ενός διαχρονικού τροπαίου για τον δυτικό, αστικό πολιτισμό.

Το προφανές σ’ αυτή τη σύγκρουση είναι πως στη δεσποτική, αυταρχική και επιθετική ανισότητα των «βάρβαρων Περσών» αντιπαρατέθηκε με επιτυχία η ελεύθερη, αβίαστη και δημοκρατική ισότητα των «πολιτισμένων Αθηναίων». Ασία εναντίον Ευρώπης, σημειώσατε 2. Είναι μια βολική ερμηνεία της ιστορίας που αποκρύπτει, βεβαίως, ότι από τον κύκλο της οικονομικής και κοινωνικής παρακμής πέρασαν έτσι κι αλλιώς πολλά αυταρχικά βασίλεια της Ασίας, αλλά και πολλές ώριμες δημοκρατίες της Ευρώπης. Ακόμη και η ίδια η Αθήνα, ιδιαίτερα όταν επιχείρησε να εξαργυρώσει την ακμή της με ιμπεριαλισμό. Επέκτεινε τη μηχανή του πλουτισμού της στους εταίρους και συμμάχους της, αλλά την άμεση δημοκρατία της την κράτησε ζηλόφθονα για τον εαυτό της, οδηγώντας την τελικά στον μαρασμό. Όταν οι Αθηναίοι έπαψαν να εξαρτούν την οικονομική τους ευμάρεια από τη λειτουργία της δημοκρατίας, την εγκατέλειψαν.

Ο δυτικός πολιτισμός, αν υποθέσουμε ότι απαρχή του ήταν η νίκη στον Μαραθώνα (όπως ισχυρίζονται οι θιασώτες της σύγκρουσης των πολιτισμών που οραματίζονται μιαν επανάληψή της στο Ιράν ή ακόμη και στην Κίνα), έχει προ πολλού υποκαταστήσει την «Ανατολή» στον δεσποτισμό, την απληστία, τον επεκτατισμό, την επιθετικότητα. Ακόμη και με το πρόσχημα της εξαγωγής της δημοκρατίας. Με τη ματιά του Φειδιππίδη, αν υποθέσουμε ότι ένας «Φειδιππίδης» των κλασικών χρόνων βρισκόταν ανάμεσά μας, μεταξύ Ανατολής και Δύσης σήμερα έχει γίνει μια θεαματική αντιστροφή. Ανάμεσα στις κοσμοθεωρίες του Κροίσου και του Σόλωνα, όπως τις παραθέτει ο Ηρόδοτος στον περίφημο διάλογο στις Σάρδεις, έχει επέλθει μια αντιμετάθεση. Στη θέση του άπληστου Κροίσου, που θεωρεί τη διαρκή αύξηση του πλούτου πηγή ευτυχίας, δεν βρίσκεται απαραίτητα ένας Ασιάτης δικτάτορας που λεηλατεί τον πλούτο της χώρας του και των γειτόνων του. Είναι οι ηγέτες και οι ιθύνουσες τάξεις των άπληστων δυτικών δημοκρατιών που φέρνουν την καπιταλιστική οικουμένη σε μια κατάσταση διαρκούς ανισορροπίας, αλλεπάλληλων κρίσεων και διεθνών εντάσεων που ελάχιστα απέχουν από το να εξελιχθούν σε πολεμικές. Και, αντιστρόφως, στη θέση του Σόλωνα που έχει αφήσει πίσω στην Αθήνα μια «σεισάχθεια», που δεν αρνείται τον πλούτο, αλλά δεν τον θεωρεί και απόλυτη συνάρτηση της ανθρώπινης ευτυχίας, μπορεί να δει κανείς τυραννίσκους και απολυταρχίες οι οποίες προσεγγίζουν με περισσότερο ρεαλισμό την ανάγκη της συνύπαρξης.

«Όλα τα αγαθά του ανθρώπου είναι στα χέρια της σύμπτωσης», λέει ο Σόλων στον Κροίσο και του θυμίζει, σε εκείνη την πολύ πρώιμη εποχή παγκοσμιοποίησης των κλασικών χρόνων, ότι η αλληλεξάρτηση των ανθρώπων, αλλά και των χωρών είναι τέτοια ώστε η συμφιλίωση και η συνεργασία γίνεται μονόδρομος επιβίωσης. «Όπως καμιά χώρα δεν έχει απόλυτη αυτάρκεια, παράγοντας όλα όσα χρειάζεται, αλλά έχει το ένα, της λείπει το άλλο… έτσι και στην περίπτωση του ανθρώπου. Ως άτομο κανένας δεν είναι αυτάρκης. Έχει το ένα; Του λείπει το άλλο». Απ’ αυτή τη ρεαλιστική σύλληψη του αλληλένδετου κόσμου η Δύση, που υποτίθεται πως γεννήθηκε στον Μαραθώνα και βαπτίστηκε στο ξεψυχισμένο «Νενικήκαμεν» του Φειδιππίδη, απέχει παρασάγγας. Αντίθετα, πιο κοντά της βρίσκονται πολλοί από τους «Πέρσες βασιλείς» της αναδυόμενης Ανατολής και του αναπτυσσόμενου κόσμου.

Έτσι, καθώς οι σύγχρονοι «Φειδιππίδες» διασχίζουν τα τελευταία χιλιόμετρα του μαραθωνίου τους, καθώς αναμετριούνται με τα όρια της αντοχής και της ύπαρξής τους παρέχοντας «γην και ύδωρ» στους σωτήρες, εταίρους και συμμάχους της πατρίδας, καλό θα είναι να κοντοσταθούν και ν’ αναρωτηθούν, πριν βγει η τελευταία τους ανάσα: Τι ακριβώς υπερασπίζονται;