Τρύπες της Ιστορίας (19/11/2011)

Θέλω δεν θέλω, ξανακάθισα στα θρανία. Λόγω της κόρης μου. Ξεφυλλίζω τα βιβλία της Α΄ Γυμνασίου και αντιλαμβάνομαι ένα άλμα που έχει συντελεστεί τα 35 χρόνια που με χωρίζουν από το σχολείο. Άλμα όχι απαραίτητα καλό. Η κλασική, αφαιρετική αλλά καλά «εικονογραφημένη» αφήγηση της γενιάς μου έχει αντικατασταθεί από έναν λόγο επιστημονικοφανή, γεμάτο στρυφνούς όρους, ακατάληπτους για τους εφήβους του Facebook, της τηλοψίας και της χαλαρής σχέσης με το βιβλίο. Η πρόθεση να γίνει η γνώση ουσιαστική εξελίσσεται σε μια άκαμπτη άσκηση λεξιλαγνικής δεξιότητας.

Διαβάζω από το βιβλίο της Ιστορίας: «Από το 1100 μέχρι περίπου το 950 π.Χ., η Ελλάδα βρίσκεται σε κρίση. Ο πληθυσμός μειώνεται δραστικά. Η οικονομία επανέρχεται σε πρωτογενή σχήματα… Η κεντρική εξουσία εξασθενεί, σχεδόν εξαφανίζεται…». Κι αλλού: «Σε αυτή την περίοδο, η Ελλάδα διαμορφώνεται φυλετικά, οι Έλληνες μορφοποιούν όλα εκείνα τα στοιχεία που θα τους επιτρέψουν να αναπτύξουν τον δικό τους πολιτισμικό λόγο…». Πιάσ’ τ’ αυγό και κούρεψ’ το. Αλήθεια, τι πραγματικά συνέβη σ’ αυτούς τους ανθρώπους του τόσο μακρινού παρελθόντος, που ακόμη και των ηγετών τους τα ονόματα μας είναι άγνωστα; Γιατί κατέρρευσαν τα μυκηναϊκά βασίλεια, πώς καταστράφηκαν τα επιβλητικά ανάκτορά τους, γιατί παρήκμασε το ναυτικό τους που όργωνε όλη τη Μεσόγειο με τα ξύλινα καράβια του; Τι σήμαινε κρίση, οικονομική, πολιτική και κοινωνική κατάρρευση στη δεύτερη ή στην πρώτη χιλιετία προ Χριστού;

Είναι μάταιο να προσπαθεί κανείς να βρει αναλογίες ανάμεσα στη δική μας κρίση και στην κρίση αυτής της τόσο σκοτεινής, «λιγομίλητης» ιστορικά εποχής των κατά συνθήκην προγόνων μας. Η τραπεζική δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί, νόμισμα δεν υπήρχε, οι εμπορικές ανταλλαγές των Μυκηναίων με τους πιο μακρινούς εταίρους τους, τους Αιγυπτίους για παράδειγμα, γίνονταν σε είδος, τα ανάκτορά τους βασίζονταν στον πλούτο που παραγόταν στην επικράτειά τους, το υποτυπώδες φορολογικό τους σύστημα στηριζόταν κι αυτό στην εγχώρια παραγωγή και στο εμπόριο, οι άνακτες δεν δανείζονταν από άλλα βασίλεια, ακόμη και η πολεμική τους δράση ήταν συχνά μια εμπορική συναλλαγή – έδιναν στρατιώτες, έπαιρναν αγαθά ή δούλους. Αλλά, έπειτα από τρεις αιώνες ακμής και προόδου, κατέρρευσαν μυστηριωδώς. Πάντως, όχι υπό το βάρος μιας κρίσης χρέους.

Θεωρίες για τους Μυκηναίους ή για τους Μινωίτες και τους Κυκλαδίτες, που ακολούθησαν μιαν ανάλογη τροχιά ακμής και παρακμής, υπάρχουν πολλές. Όπως και για όλες τις μικρές ή μεγάλες αυτοκρατορίες οι οποίες έλαμψαν για μερικούς αιώνες στην εύκρατη ζώνη του πλανήτη, που είχε και έχει το προνόμιο να φιλοξενήσει τους λεγόμενους μεγάλους πολιτισμούς από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας. Για ορισμένους απ’ αυτούς έχουν διασωθεί λαμπερές ή εφιαλτικές λεπτομέρειες για το πώς πέτυχαν και πώς κατέρρευσαν υπό το βάρος της ίδιας της επιτυχίας τους. Οι πρωταγωνιστές τους κατά κανόνα έδρασαν αδιάφοροι για το στίγμα που θα αφήσουν στην Ιστορία, κινούμενοι από απληστία, ιδιοτέλεια, αλαζονεία, περηφάνια και -σπανιότερα- από μια γνήσια αγωνία για τις κοινωνίες που κυβερνούσαν. Και οι κομπάρσοι αυτών των πολιτισμών, άνθρωποι καθημερινοί, αγρότες, τεχνίτες, έμποροι, δούλοι, δουλοπάροικοι, μισθωτοί, άνδρες και γυναίκες υπήρξαν κι έδρασαν κινούμενοι απλά από το ένστικτο της επιβίωσης. Αλλά και από έναν ακαταμάχητο πόθο για ελευθερία που συχνά τούς μεταμόρφωνε, από ειρηνικούς και ανυποψίαστους παραγωγούς, σε στίφη πολεμιστών, σε ορδές πεινασμένων μεταναστών ή σε επαναστατημένα πλήθη ανθρώπων. Πάντως, ανεξάρτητα από τις προθέσεις πρωταγωνιστών και κομπάρσων της Ιστορίας, τα μεγάλα της κεφάλαια, αυτά που διασώζονται ως στιγμές ακμής ή δραματικής αντίστασης στην παρακμή, γράφτηκαν όταν οι αποφάσεις βγήκαν από τους χοντρούς τοίχους των ανακτόρων κι έγιναν υπόθεση των χιλιάδων ανώνυμων υπηκόων. Αυτό δεν το γνώριζαν ενδεχομένως οι ανυποψίαστοι Μυκηναίοι, που απορούσαν γιατί τα πλοία που έφευγαν για τις άλλες αγορές με το στάρι ή το αρωματικό τους λάδι, για να επιστρέψουν με χαλκό, χρυσό ή ελεφαντόδοντο, δεν γύρισαν ποτέ. Αλλά το γνωρίζουμε εμείς, που έχουμε το προνόμιο να ρίχνουμε λοξές, χρήσιμες ματιές στο παρελθόν 3.000 και πλέον χρόνων.

Αναρωτιέμαι, όμως, αν το γνωρίζουν κι αυτοί, στα ανάκτορα των Αθηνών ή των Βρυξελλών, που τόσο συχνά καταχρώνται τις επικλήσεις στην Ιστορία. Μιλώντας για ιστορικές συμφωνίες της 21ης Ιουλίου ή της 27ης Οκτωβρίου, για ιστορικά βήματα συναίνεσης στην Ελλάδα, για ιστορικές αλλαγές ή κρίσιμες καμπές της Ιστορίας, για την ιστορική κατάκτηση του ευρώ, που -αν χαθεί- η Ιστορία θα μας αποβάλει από τα κιτάπια της. Έχουν εκείνο το ύφος του προνομιακού πελάτη της Ιστορίας, η οποία πάντως είναι άγνωστο αν θα τους κάνει τη χάρη έστω και μιας απλής καταγραφής στις υποσημειώσεις της.

Προσπαθήστε να κάνετε μια φανταστική προβολή στο μέλλον. Σε χίλια χρόνια από τώρα. Τι θα έχει διασωθεί στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας απ’ αυτό που διαδραματίζεται στην Ευρώπη; Ίσα ίσα, ο ιστορικός του μέλλοντος θα έχει πρωτίστως την υποχρέωση να ξεσκαρτάρει δισεκατομμύρια άχρηστες πληροφορίες, σωζόμενες στους ψηφιακούς «δίσκους της Φαιστού». Κι απ’ αυτό το ξεσκαρτάρισμα είναι βέβαιο ότι δύσκολα θα διασωθούν κάποιοι κύριοι Papademos, Μόντι, Μέρκελ, Σαρκοζί, Γιούνκερ ή Ρεν, που μιλούν και συμπεριφέρονται λες και σηκώνουν όλο το βάρος του κόσμου, αν και κάνουν το αντίθετο: ρίχνουν όλο το βάρος στον κόσμο. Ίσως κι όλη η ενδεκάχρονη περιπέτεια του ευρώ ή η πενηντάχρονη διαδρομή της ευρωπαϊκής ενοποίησης ενταχθεί από τους ιστορικούς του μέλλοντος σε εκείνες τις δυσανάγνωστες περιόδους της ανθρωπότητας, στις μαύρες τρύπες της Ιστορίας που η αναλυτική τους καταγραφή περισσότερο μπελά παρά όφελος σήμαναν για την ανθρώπινη πρόοδο. Αν υποθέσουμε μάλιστα ότι σε χίλια χρόνια από τώρα θα έχει πράγματι επέλθει το πολλάκις αναγγελθέν «τέλος της Ιστορίας», με κοινωνίες απελευθερωμένες από τον ανταγωνισμό και τον αλληλοσπαραγμό, αναπαυμένες σε μια γλυκιά ρουτίνα ευημερίας, ελεύθερες από κοινωνικούς καταναγκασμούς, είναι αμφίβολο αν η περιπέτεια του ευρώ θα τύχει μιας μικρής υποσημείωσης.

Βλέπετε, η Ιστορία είναι εκλεκτική. Τίμησε όλες τις μακραίωνες αυτοκρατορίες, κι ας ήταν βουτηγμένες στο αίμα, συνδεδεμένες με απάνθρωπους πολέμους και διωγμούς πληθυσμών, απίστευτη καταπίεση και στερήσεις ελευθερίας. Αλλά τις τίμησε υπό την προϋπόθεση ότι, ανεξάρτητα από τη βούληση και τη σκληρότητα των πρωταγωνιστών τους, άφησαν πίσω τους επιτεύγματα και κατακτήσεις που συνιστούν άλματα στον ανθρώπινο πολιτισμό.
Ποιο είναι το άλμα που συντελείται στην Ευρωζώνη; Η ύπαρξη ενός κοινού νομίσματος που αποτελεί πεμπτουσία του χρηματικού φετιχισμού, σφραγίδα της τραπεζοκρατίας;
Ποια είναι η συμβολή στην εξέλιξη του πολιτικού πολιτισμού; Η αποξένωση των κοινωνιών από τις αποφάσεις, η συρρίκνωση της δημοκρατίας και η συγκέντρωση της εξουσίας σε μια σέχτα ιεροφαντών του χρήματος;
Ποια είναι η ώθηση που δίνει η Ευρωζώνη στην ειρηνική συνύπαρξη των εθνών και των κοινωνιών; Ο διαχωρισμός τους σε πλούσιο Βορρά και φτωχό Νότο, η καλλιέργεια του φθόνου ανάμεσα σε «ράθυμους μπαταχτσήδες» και «παραγωγικούς δανειστές»; Η υποδαύλιση νέων εθνικών ανταγωνισμών που εκκολάπτουν τους πολέμους του μέλλοντός μας;
Ποια είναι η συμβολή της Ε.Ε. στην ανθρώπινη χειραφέτηση; Η μετατροπή ολόκληρων χωρών σε υποζύγια των πιστωτών; Η υποθήκευση του μέλλοντος μιας ολόκληρης γενιάς στην αποπληρωμή του χρέους; Η εξώθηση των κοινωνιών σε νέα κύματα μεταναστευτικής φυγής;

Ποια είναι τα πολιτιστικά και πνευματικά επιτεύγματα που θα αντέξουν στον χρόνο; Το φρούριο της ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας, το Berlaymont, οι δυσανάγνωστες και διαρκώς αναθεωρούμενες ευρωπαϊκές συνθήκες ή η ανάδειξη του νεοφιλελευθερισμού, στην πιο ακραία και απάνθρωπη εκδοχή του, σε σύνταγμα της τραπεζοκρατούμενης Γιουρολάνδης;
Και, τέλος, ποιο είναι το «κοινωνικό συμβόλαιο» με το οποίο η Ευρωζώνη επιδιώκει να δεσμεύσει 300 εκατομμύρια ανθρώπους; Η διαρκής επιδείνωση της ζωής τους εν ονόματι της ευημερίας των αριθμών;

Ευτυχώς, η Ιστορία, όπως είπαμε, είναι εκλεκτική και ολιγογράφος. Γράφει το βιβλίο της με εξαιρετική λιτότητα, ακριβώς για να το καταστήσει πιο πλούσιο. Και δυστυχώς -για να παραφράσουμε τον πρωθυπουργό Λ. Παπαδήμο, που στις προγραμματικές δηλώσεις μας είπε πως «ένα εκατοστό εθνικής ευθύνης ισοδυναμεί με ένα μέτρο οικονομικής και κοινωνικής προόδου»- η ανθρωπότητα για κάθε σταγόνα προόδου αφήνει πίσω της τόνους από σκουπίδια. Γι’ αυτό κι ο κάδος απορριμμάτων της Ιστορίας είναι τεράστιος. Και μπορεί να χωρέσει σούμπιτη την παλινδρομική περιπέτεια του ευρώ.