Αυτιστικός αυτοματισμός (15/3/2008)

Με διασκεδάζει πολύ ο τρόπος με τον οποίο τα δημόσια πρόσωπα αφομοιώνουν και χρησιμοποιούν (μέχρι αηδίας) όρους που τους φαίνονται νέοι, γυαλιστεροί, γοητευτικοί. Τους βάζουν στο στόμα, τους υγραίνουν με τη γλώσσα όπως τα παιδιά τις καραμέλες μέχρι να λιώσουν. Λιώνουν οι λέξεις, αλλά λιώνει κι η νοημοσύνη μας. Αυτό είναι το κακό. Ωστόσο, παραμένει μια διασκεδαστική διαδικασία.

Αίφνης, ποια είναι η φράση που έχει γίνει καραμέλα των ημερών, μεταξύ κάδων απορριμμάτων και ρελέδων της ΔΕΗ; Ο κοινωνικός αυτοματισμός. Αν η AGB είχε την πολυτέλεια μιας ειδικής μέτρησης, θα ανακαλύπταμε ότι η φράση επαναλαμβάνεται δεκάδες φορές κάθε εικοσιτετράωρο τηλεοπτικής και ραδιοφωνικής φλυαρίας. Θα τη βρίσκαμε, επίσης, γραμμένη εκατοντάδες φορές σε ανακοινώσεις συνδικάτων και κομμάτων, δηλώσεις συνδικαλιστικών εκπροσώπων, βουλευτών υπουργών. Υποθέτω ότι οι εισηγητές του όρου και της θεωρίας δεν θα περίμεναν τέτοιο σουξέ, δεκαετίες ή και αιώνες από τότε που αποδήμησαν εις Κύριον. Εμείς, οι κοινοί, θνητοί, ακούμε με συγκατάβαση τους δημοσιολόγους να χρησιμοποιούν με αυτοπεποίθηση τον όρο. Ελάχιστοι τολμούν να ψελλίσουν: «Μα, τι στο διάολο είναι αυτός ο κοινωνικός αυτοματισμός;».

Λέω, λοιπόν, σήμερα να κάνουμε λίγο εγκυκλοπαιδισμό. Αρκετοί αποδίδουν το κοπιράιτ του όρου στον Σημίτη και στον Ρέππα. Ίσως, γιατί απ’ αυτούς το πρωτάκουσαν. Μια μικρή έρευνα στο μυστήριο του κοινωνικού αυτοματισμού, μας πάει πολύ πριν τη σημίτεια εποχή. Δηλαδή -τι πολύ;- αιώνες. Και, καταρχάς, στον Όμηρο και στον Αριστοτέλη. Η λέξη «αυτόματον» μάς παραδίδεται σε διάκριση από το «τυχαίον» για να προσδιορίσει πράξεις και δράσεις που είναι προϊόντα της ανθρώπινης βούλησης. Αιώνες μετά, ο Ντεκάρτ, εξικνούμενος και αυτός από τον Αριστοτέλη, περιγράφει τους ανθρώπους ως «αυτόματα», δηλαδή μηχανές που υπάγονται στους νόμους της μηχανικής και της φύσης, ενισχυμένους (ή αποδυναμωμένους) από το ιδιαίτερο που έχει ο άνθρωπος σε διάκριση από τα άλλα ζώα, τον «ορθό λόγο». Μπορεί να μη μας κολακεύει και πολύ η περιγραφή, αλλά ήταν μια τεράστια πρόοδος έπειτα από αιώνες κυριαρχίας της κατά Αυγουστίνο θεωρίας του «απόλυτου προορισμού» που εξαφάνιζε τη βούληση και την ελευθερία επιλογής. Πέρασαν δυο-τρεις αιώνες μετά τον Ντεκάρτ και ο «αυτοματισμός» εξελίχθηκε σε ένα από τα κεντρικά προβλήματα όλων των ανθρωπιστικών επιστημών, συμπεριλαμβανομένης και της νεότερης, της κοινωνιολογίας. Ο Μπερνάρ Μποζανκέτ, στις αρχές του 20ού αιώνα, αποπειράθηκε να μεταφέρει τον «αυτοματισμό» από την ατομική στη συλλογική συμπεριφορά και να εισαγάγει στοιχεία «μηχανικής» σ’ αυτό που ονομάζουμε πάλη των τάξεων, ενώ λίγο αργότερα ο «πατέρας» της αμερικανικής κοινωνιολογίας Τάλκοτ Πάρσονς αντιμετωπίζει τον «κοινωνικό αυτοματισμό» σαν τη «γενετική μηχανή» που επαναφέρει την κοινωνική δομή από τη δυσλειτουργία στην κατάσταση ισορροπίας.

Ο αυτοματισμός, πριν γίνει αυτοματισμός στη βιομηχανία, στις μηχανές γραφείου και στους υπολογιστές, πέρασε και από άλλα, πολύ πιο γοητευτικά πεδία. Οι άνθρωποι παρατήρησαν χιλιετίες πριν από τη συστολή της μιμόζας στο άγγιγμα του χεριού ή την «επίθεση» της τσούχτρας στην αντίληψη του εχθρού. Παρατήρησαν την ταχύτητα με την οποία τα νεογέννητα θηλαστικά βάδιζαν και οι νεοσσοί των πτηνών πετούσαν. Αυτό είναι ο φυσικός αυτοματισμός. Έπειτα, παρατήρησαν τα ίδια πουλιά να αποδημούν σε σχήμα «V» και συμπέραναν εύλογα ότι κάποια σχέση έχει το ανάλογου σχήματος άνοιγμα των φτερών του κάθε πουλιού και η αεροδυναμική επικοινωνία του σμήνους που κινείται συμπαγής σε κάθε κατεύθυνση, σαν μια υγρή ή αέρια μάζα. Αυτό είναι ο «κοινωνικός αυτοματισμός». Όπως βλέπετε, δεν επετεύχθη και μεγάλη πρόοδος στη Ρηγίλλης και στα πέριξ από την εποχή του πρωτόγονου ανθρώπου.

Τελικά, ο αυτοματισμός διαπέρασε κάθε πεδίο γνώσης. Την ψυχολογία και την ψυχιατρική, τη νομική επιστήμη, την τέχνη και τη λογοτεχνία (θυμηθείτε τους σουρεαλιστές και τους ρέκτες της αυτόματης γραφής). Και πριν απ’ όλα την οικονομία. Ενδεχομένως όχι ως όρος, αλλά ως αντίληψη. Καλά πάει ο νους σας στον «παππού» της αγοράς και του ελεύθερου ανταγωνισμού Άνταμ Σμιθ, που έδωσε στο «αόρατο χέρι» της αγοράς τη δύναμη και την αποτελεσματικότητα ενός οικονομικού αυτοματισμού που διορθώνει τιμές, μονοπωλιακές καταστάσεις, στρεβλώσεις, κρίσεις υπερπαραγωγής, υφέσεις και ό,τι προαιρείστε. Κατά κάποιο τρόπο, η επιστροφή του οικονομικού λιμπεραλισμού στο προσκήνιο μέσω νεοφιλελευθερισμού, έδωσε νέα υπόσταση και στις θεωρίες του «κοινωνικού αυτοματισμού» τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Το αόρατο χέρι της αγοράς μ’ ένα μαγικό τρόπο κινητοποιούσε και το ορατό χέρι της πολιτικής εξουσίας για να αποσοβηθούν συγκρούσεις στο πεδίο της εν υπνώσει πάλης των τάξεων.

Η μεθοδολογία είναι απλή (αν και το βάθος της είναι ιλιγγιώδες): ο πολίτης της αγοράς διασπάται σε παραγωγό και καταναλωτή αγαθών και υπηρεσιών που παρέχουν οι ιδιώτες ή το κράτος. Το συλλογικό του δικαίωμα στην απεργία και στη διεκδίκηση καλύτερου μισθού ή εργασιακών σχέσεων βρίσκεται σε μόνιμη αντίθεση με το ατομικό του δικαίωμα στην κατανάλωση. Πρόκειται περί ενός μικρού θαύματος, χάρη στο οποίο κάθε μορφής διαμαρτυρία εξοβελίζεται στον χώρο του αδιανόητου. Η απεργία στερεί τους καταναλωτές από αγαθά και υπηρεσίες. Η πορεία στον δρόμο παρεμποδίζει το δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση. Η κατάληψη του εργοστασίου καταλύει το δικαίωμα στην ελεύθερη κίνηση του κεφαλαίου. Όλα μαζί κεφαλαιοποιούνται στη θολή έννοια του δημοσίου συμφέροντος, που προς το παρόν υπάρχει μόνο στη φαντασία όσων το επικαλούνται. Δυστυχώς, δεν υπάρχει ένα δημόσιο συμφέρον. Σχεδόν ποτέ δεν υπήρξε. Υπάρχουν πολλά επιμέρους συμφέροντα που κατά κανόνα αντιτίθενται και συγκρούονται (σπανιότερα συγκλίνουν, αλλά μόνο συγκυριακά. Π.χ. πόλεμος. Αλλά πόλεμο -στην κυριολεξία- δεν έχουμε).

Το αστείο είναι ότι η επίκληση -ομολογημένη ή ανομολόγητη- του «κοινωνικού αυτοματισμού» στην παρούσα συγκυρία της ασφαλιστικής κοσμογονίας και της απεργιακής θύελλας είναι απολύτως αδιανόητη. Γιατί, η εν εξελίξει απεργιακή σύγκρουση έχει στο επίκεντρο ένα πρόβλημα που αμβλύνει ακόμη και τις υπαρκτές αντιθέσεις ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα. Κανένα άλλο εγχείρημα ασφαλιστικής μεταρρύθμισης δεν ένωσε - αρνητικά- τόσες κοινωνικές κατηγορίες τα τελευταία χρόνια. Βιομηχανικούς εργάτες και ελεύθερους επαγγελματίες, υπαλλήλους και μικροεργοδότες, ρετιρέ και ισόγεια της μισθωτής εργασίας, νέες και παλιές γενιές ασφαλισμένων. Οι ρυθμίσεις του ασφαλιστικού νομοσχεδίου θίγουν -ίσως όχι ομοιόμορφα, όχι «δίκαια», αλλά πάντως σχεδόν καθολικά- την πλειοψηφία αυτών που υποτίθεται ότι θίγονται και κινδυνεύουν ως καταναλωτές κάθε φορά που πέφτουν οι διακόπτες της ΔΕΗ, που μαζεύονται σκουπίδια στους δρόμους, που ακινητοποιούνται τα μέσα μεταφοράς, που καθηλώνονται τα αεροπλάνα, που στραγγίζουν οι αντλίες πετρελαίου. Κι ακόμη περισσότερο, μεταφέρουν στο σύνολο της κοινωνίας μέσω της φορολογίας το πρόβλημα που δημιούργησαν στα ταμεία των ταμείων η αβελτηρία του κράτους, η πελατοκρατία των κομμάτων εξουσίας και η αεριτζίδικη εισφοροκλοπή της επιχειρηματικότητας αλά ελληνικά.

Αυτή η απρόβλεπτη συσπείρωση ετερόκλητων στρωμάτων μπορεί να προκαλέσει έναν «κοινωνικό αυτοματισμό» αντίστροφο απ’ αυτόν στον οποίο προσβλέπουν οι γαλάζιοι τεχνογνώστες. Όχι απαραίτητα απεργιακό, αλλά σε κάθε περίπτωση καταλυτικό για το ολότελα ρευστό κομματικό μας σύστημα, έστω κι αν εκδηλωθεί σε δεύτερο χρόνο, όταν το Μαξίμου θα καθεύδει ήσυχο στην τυπική νίκη του κατά την ψηφοφορία στη Βουλή.

Και τότε, δεν θα αρκούν η βιομηχανία αγωγών κατά των απεργών, ούτε οι προσφυγές του κ. Μίχαλου, ούτε ο υπερβάλλων ζήλος της δικαστικής ηγεσίας να στριμώξει το συλλογικό δικαίωμα της απεργίας στον ελάχιστο χώρο που αφήνει η αγορά, η κατανάλωση και το «δημόσιο συμφέρον». Αυτά, άλλωστε, δεν είναι «κοινωνικός αυτοματισμός». Είναι πολιτικός, διατεταγμένος και κομματικός αυτοματισμός. Και εντέλει αυτιστικός.
Και τώρα μπορείτε να επιστρέψετε στα εγχειρίδια κοινωνιολογίας.