Η τραμπάλα του Προκρούστη

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 30-31/10/2021

Κάνατε τραμπάλα όταν ήσασταν μικρά; Προφανώς θα κάνατε, σε εκείνες τις κατασκευές από σίδερο και ξύλο, που όταν με τον καιρό σκούριαζαν ή στέγνωνε το γράσο τους στον άξονα της ταλάντευσης, έβγαζαν εκείνο τον ανατριχιαστικό ήχο τριξίματος, που θύμιζε εφέ γκραν γκινιόλ ταινίας. Και γκραν γκινιόλ υπήρχε ενίοτε στη διασκεδαστική ταλάντευση, όταν το παιδί που έκανε το αντίβαρο στην απέναντι θέση της τραμπάλας ήταν μεγαλύτερο, ψηλότερο και βαρύτερο, κι αν ήταν και χαιρέκακο (όπως κάθε παιδί), σου έκανε το καψώνι να ρίχνει όλο το βάρος του στο έδαφος και να σε κρατά στην άλλη θέση της τραμπάλας ψηλά. Αν ήσουν μέχρι 6 ετών και γύρω στο ένα μέτρο το «ψηλά» ήταν κυριολεκτικό κι ίσως τρομακτικό. Και δεν ήταν το μόνο προβληματικό στο κατά τα λοιπά αθώο παιχνίδι, μια κι όταν σε έπιανε η παιδική μοχθηρία απέναντι στον ελαφρώς πιο κοντό και αδύναμο τραμπαλιζόμενο, έβαζες κι εσύ όλη σου τη δύναμη για να την/τον τραντάξεις ψηλά, να την/τον ξαφνιάσεις και ιδεωδώς να την/τον πετάξεις κάτω. Εξ ου και το τραγουδάκι «τράμπα- τραμπαλίζομαι/, πέφτω και τσακίζομαι/ και χτυπώ το γόνα μου/ και φωνάζει η νόνα μου».

Η τραμπάλα είναι ένα παιχνίδι ισορροπίας που προϋποθέτει μια στοιχειώδη ισοδυναμία ανάμεσα στους δυο παίκτες κι από κει και πέρα η διασκέδαση εξαρτάται από την τεχνική και την επιδέξια χρήση του βάρους του καθενός. Σε περιπτώσεις ακραίας ανισοτιμίας -ένα δίχρονο από τη μια με ένα εξάχρονο από την άλλη- η μόνη λύση αποκατάστασης είναι το βοηθητικό χέρι ενός μεγαλύτερου που ή θα προσθέσει βάρος στον αδύναμο ή θα αφαιρέσει βάρος από τον δυνατότερο. Αλλιώς το παιχνίδι εξελίσσεται σε βασανιστήριο.

Η οικονομία είναι μια τραμπάλα. Ετσι τουλάχιστον μας λένε οι σοφοί του οικονομικού φιλελευθερισμού από καταβολής αγοράς και δη καπιταλιστικής αγοράς. Τα πάντα είναι θέμα ισορροπίας προσφοράς και ζήτησης, αυτή η ισορροπία, και καλά, εξασφαλίζει τις ιδανικές τιμές (και ποια είναι η ιδανική τιμή παρακαλώ, αν όχι αυτή που μπορείς να πληρώσεις; Για μένα, π.χ., στην παρούσα φάση η μόνη ιδανική τιμή είναι το «0» και οτιδήποτε κοντά σε αυτό). Κι όταν η ισορροπία αυτή διαταράσσεται προς τη μια ή την άλλη πλευρά- έχουμε υπερπροσφορά, αλλά χαμηλή ζήτηση ή έχουμε πανικό ζήτησης, αλλά οι παραγωγοί δεν την προλαβαίνουν- τότε έχουμε αποπληθωρισμό ή πληθωρισμό.

Οι παλιοί σοφοί έλεγαν ότι δεν χρειάζεται καμιά εξωτερική παρέμβαση για να αποκατασταθεί η ισορροπία της τραμπάλας, το αόρατο χέρι της αγοράς θα κάνει όλη τη δουλειά. Αλλά, επειδή κάποιοι μεταγενέστεροι σοφοί αποφάσισαν προ δυο δεκαετιών ότι ο ιδανικός πληθωρισμός είναι το 2% (άγνωστο γιατί όχι 1,5% ή 2,5%), τη δικαιοσύνη της τραμπάλας την εξασφαλίζει το ορατό χέρι των κεντρικών τραπεζιτών, που ανοιγοκλείνουν την κάνουλα του χρήματος και ανεβοκατεβάζουν το κόστος του για να ενθαρρύνουν ή να αποθαρρύνουν τη ζήτηση ή την προσφορά.

Η Ευρώπη είναι κολλημένη στην κορυφή της τραμπάλας και κινδυνεύει να πέσει και να τσακιστεί σαν αδέξιο νήπιο πάνω στο τραχύ έδαφος μιας αβάσταχτης ακρίβειας, με έναν πληθωρισμό που στατιστικά δεν είναι και προς θάνατον, τουλάχιστον για όσους θυμούνται τους τιμαρίθμους του 15% και 20%. Η σοφή κουκουβάγια της Φρανκφούρτης -όπως και όλα τα σοφά πουλιά των κεντρικών τραπεζών- μας είπε προ ημερών ότι για την αύξηση των τιμών και την έξαρση του πληθωρισμού -που πάντως είναι παροδική, λέει-, φταίει η ανισορροπία ζήτησης και προσφοράς. Τι λες τώρα; Δηλαδή, το πεπιεσμένο ελατήριο της επιθυμίας εκατομμυρίων Ευρωπαίων για κατανάλωση, μετά ενάμιση χρόνο περιορισμών και λοκντάουν, απελευθερώθηκε και ξεχύθηκε για αγορές και παραγγελίες. Ομως, το εργοστάσιο του κόσμου, η Κίνα και οι άλλες ασιατικές οικονομίες, δεν προλαβαίνει να τις ικανοποιήσει, τα κοντέινερ περιμένουν στα λιμάνια να φορτώσουν τα κολλημένα στις αλυσίδες παραγωγής εμπορεύματα, τα αποθέματα στις αποθήκες εξαντλούνται, οι πελάτες αδημονούν. Ωραία η περιγραφή, μια ακόμη συνόψιση της εγγενούς διαταραχής της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, αλλά πείτε μου παρακαλώ ποιος είναι ο φταίχτης της χαλασμένης τραμπάλας; Η υψηλή ζήτηση ή χαμηλή προσφορά;

Η υπόρρητη απάντηση που δίνουν οι παίκτες της αγοράς -και στην οποία ετοιμάζονται να προσχωρήσουν και οι κεντρικοί τραπεζίτες- είναι πως φταίει η ζήτηση. Δηλαδή, εμείς οι άπληστοι καταναλωτές, που ταυτόχρονα, οι περισσότεροι τουλάχιστον, είμαστε και παραγωγοί ως μισθωτοί (άρα συντελεστές της προσφοράς). Και η μια θεραπεία αυτής της διαταραχής είναι, φυσικά, να αυξηθεί το κόστος του χρήματος, δηλαδή τα επιτόκια και σε αυτό έχουν λυσσάξει να ρίχνουν το βάρος τους όσοι έχουν μπαζώσει τρισεκατομμύρια ρευστότητας από τα προγράμματα ποσοτικής χαλάρωσης. Αλλά η δεύτερη, πιο πονηρή θεραπεία, ακούει στο γνώριμό μας όνομα «λιτότητα». Πίσω από τις γραμμές της φλυαρίας των κεντρικών τραπεζιτών και των υπουργών Οικονομικών για την ανισορροπία προσφοράς – ζήτησης αναδύεται δειλά η παμπάλαια «καινούργια» ιδέα της ανάσχεσης της ζήτησης με τον μόνο σίγουρο τρόπο που ξέρουν: τη μείωση των εισοδημάτων, την αποθάρρυνση κάθε αύξησης στους μισθούς, φυσικά και την περιστολή όποιων δημόσιων δαπανών θεωρούν υπερβολικά καταναλωτικές. Ας καταναλώσουν μόνο οι ραντιέρηδες, η πλέμπα αν δεν θέλει να παγώσει και να πεινάσει, ας περιοριστεί στα βασικά.

Κι έτσι, τη δικαιοσύνη και την ισορροπία της τραμπάλας της οικονομίας θα την αποκαταστήσει ως συνήθως ο Προκρούστης με τον σίγουρο, δοκιμασμένο τρόπο του: κόβοντας ό,τι περισσεύει σε βάρος και ύψος από την μια πλευρά, τεντώνοντας μέχρι θανατηφόρας εξάρθρωσης τα άκρα της άλλης πλευράς.
ΥΓ. Η θυγατρική της στήλης αφιερώνεται για ευνόητους λόγους στους Ρομά της χώρας, εξ ορισμού αποκλεισμένους από το παιχνίδι της τραμπάλας, καταδικασμένους στο άλλο μοχθηρό παιδικό παιχνίδι: (άοπλοι) κλέφτες και (ένοπλοι) αστυνόμοι.




ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Γύφτε, σιδεροπελέκα,
που έζησες ερημικά
σε ύψη γαληνά απλησίαστα,
Γύφτε, σιδεροπελέκα,
στη φωτιά για τη φωτιά
τα κοντάρια, τα σκουτάρια,
τα σπαθιά.
Τ’ αγαθά του σφιχτοχέρη,
εσύ που άλλα, άλλα δε γνώρισες φλωριά
απ’ τα χρυσολούλουδα του κάμπου,
τ’ αγαθά του σφιχτοχέρη
κρυφασφάλισε, χαλκιά,
μες στου θησαυρού τα βάθη·
κάμε ασύντριφτα κλειδιά.
Κωστή Παλαμά, «Ο Δωδεκάλογος του Γυφτου» ( 1906)

Καλαμάρια ή μυστική ζωή των ασπόνδυλων

Εφημερίδα των Συντακτών, 23-24/10/2021

Θα έπρεπε να απέχω από οποιαδήποτε αναφορά κάνει το «Παιχνίδι του καλαμαριού» πλουσιότερο έστω και κατά ένα δολάριο, από τα σχεδόν ένα δισ. που έχει εκτοξευτεί η αξία του στο χρηματιστήριο της παγκόσμιας διασκέδασης. Πλην όμως πρέπει να το πάρω απόφαση: εφόσον οι καπιταλιστές καταφέρνουν να μας πουλήσουν και το σκοινί που θα κρεμαστούμε, όπως εύστοχα έγραψε η Ναταλί Χ. στην «Εφ.Συν.», 18/10 (το άλλο σκοινί, που θα κρεμούσαμε εμείς αυτούς, φυλάσσεται πλέον μόνο στα μουσεία), εξίσου άνετα μπορούν να μας βάλουν να πλακωνόμαστε για το τι ακριβώς μας πούλησαν: σκοινί για κρέμασμα ή μαλλί για πλέξιμο; Εγώ, πάλι, παρηγοριέμαι με το γεγονός ότι το εμπόρευμα -το είδα σε σαββατοκυριακάτικο μαραθώνιο τηλεθέασης- δεν το ψώνισα, αλλά το έκλεψα: το είδα με δανεικούς κωδικούς. Αλλά μη με καρφώσετε στο Netflix.

Ολίγη βιολογία: καλαμάρι, ασπόνδυλο, μαλάκιο, δεκάποδο και διβράγχιο. Εχει τρεις καρδιές, ελάχιστο εγκέφαλο, μήκος από μερικά εκατοστά μέχρι μερικά μέτρα, κολυμπά διαρκώς, τρέφεται με ψαράκια, αλλά μια χαρά τη βγάζει και με πλαγκτόν, θηρεύει κατά μόνας, αλλά στους ωκεανούς είναι αρκετά συνεργατικό, διαθέτει ποικίλες τεχνικές επιβίωσης, όπως χρωμοφόρα κύτταρα που του επιτρέπουν να καμουφλάρεται, και παρά την εκ πρώτης όψεως τρυφερή κι ευαίσθητη ανατομία του, το ρύγχος που κρύβει στο στόμα του επιτρέπει να σκοτώνει και να σκίζει τη λεία του, άρα το κάνει μια χαρά σαρκοφάγο θηρευτή.
Δεν ξέρω αν και με ποιον τρόπο τα καλαμάρια ενέπνευσαν το κορεάτικο παιδικό παιχνίδι που αποτελεί το ερέθισμα της σειράς. Υποθέτω ότι υπάρχει κάποιος υπαινιγμός ότι το ανθρώπινο είδος, η φύση και ο «ανθρωπισμός» του, εν τέλει δεν διαφέρει πολύ από τα ασπόνδυλα, όταν βρίσκεται μπροστά σε διλήμματα ζωής και θανάτου: λούφα, παραλλαγή, καμουφλάζ, διαγκωνισμός, αλληλοεξόντωση. Αν ισχύει αυτός ο συνειρμός, αδικεί τα μαλάκια και τα ασπόνδυλα που γενικώς δεν νομίζω ότι κανιβαλίζουν. Αυτά είναι χαρακτηριστικά των πρωτευόντων θηλαστικών, και δη των σαρκοφάγων. Ακόμη κι ο Χομπς, που είχε τη χείριστη γνώμη για την ανθρώπινη φύση, με τους λύκους συνέκρινε το είδος μας, όχι με τα καλαμάρια: Homo hominis lupus est.

Η σειρά μου άρεσε. Ηταν συναρπαστική και διασκεδαστική και δεν υπάρχει κανένας λόγος να επιστρατεύσω άλλοθι για το αν ήταν ή όχι αντικαπιταλιστική αλληγορία, ενδοσκόπηση στα ανθρώπινα ένστικτα, ιδεολογικό μανιφέστο κ.λπ. Ο τρόμος, η βία έχουν από αρχαιοτάτων ενταχθεί στην ανθρώπινη ψυχαγωγία. Εχετε σκεφτεί πόση «σπλατερίλα» έχει ο Προμηθέας που τα όρνια του τρώνε το συκώτι, ο Οιδίπους που βγάζει τα μάτια του και η Μήδεια που σφάζει τα παιδιά της; Και όσους ανησυχούν για την έκθεση των παιδιών στην ακραία βία της σειράς, τους καλώ να θυμηθούν τα κανιβαλικά μηνύματα του παιδικού τραγουδιού για το μικρό καράβι: «Και τότε ρίξανε τον κλήρο/να δούνε ποιος ποιος ποιος θα φαγωθεί». Δεν ξέρω πόσο αθώο σας φαίνεται.

Και πόσο πιο αθώα είναι ο «Αδύναμος κρίκος» κι όλα τα συναφή ριάλιτι γνώσεων ή ολικής αγνοίας με βασικό κανόνα την εξόντωση των αντιπάλων; Το «Παιχνίδι του καλαμαριού» δεν διαφέρει και τόσο από τον «Αδύναμο κρίκο», όπου όλοι οι παίκτες παίζουν για να αυξήσουν το χρηματικό έπαθλο, αλλά ταυτόχρονα αλληλοεξοντώνονται γιατί ένας μόνο θα το πάρει. Φανταστείτε έναν «Αδύναμο κρίκο» όπου οι παίκτες δεν γράφουν απλώς το όνομα του ανταγωνιστή που θέλουν να πετάξουν, αλλά τον σημαδεύουν μ' ένα νεροπίστολο με κόκκινη, αιμάτινη μπογιά. Ε, κάπως έτσι είναι το «Παιχνίδι του καλαμαριού», αλλά με πολλή πλοκή και πολλές εναλλακτικές εξόντωσης.

Σε τελική ανάλυση, το «Καλαμάρι» είναι μια ακόμη ευφυής συνόψιση του ανταγωνισμού που επέβαλαν στις ανθρώπινες κοινωνίες όλα τα εκμεταλλευτικά συστήματα προ καπιταλισμού, μόνο που ο τελευταίος την κατέστησε μοναδική και αναπόδραστη συνθήκη. Το δόγμα «ο θάνατός σου η ζωή μου» είναι η βαθύτερη ηθική υπόσταση όλων των διακηρύξεων υπέρ του ανταγωνισμού και της ανταγωνιστικότητας -στη ζωή, στο σχολείο, στο πανεπιστήμιο, στο κυνήγι μιας θέσης εργασίας, στη δουλειά, στην οικονομία, στην αγορά, στις εξαγωγές, στο παγκόσμιο εμπόριο- που έχει αναχθεί σε αποκλειστικό παράγοντα προόδου.

Υπάρχει μια συστηματική, εξ απαλών ονύχων εκπαίδευση στον θάνατο, τον φυσικό, τον κοινωνικό, τον οικονομικό, τον θάνατο που συντελείται ακριβώς δίπλα μας, όταν ο απολυμένος μαζεύει τα πράγματά του, ή πολύ μακριά μας, όταν ένα παιδί πεθαίνει από ασιτία στη Ζιμπάμπουε. Και υπάρχει και ο αργός θάνατος της ασφυκτικής πίστωσης, του βρόχου του ιδιωτικού χρέους που καθιστά τους ανθρώπους αληθινά υποζύγια. Κι αυτό ίσως είναι το πιο ενδιαφέρον εύρημα της σειράς: οι 456 παίκτες, μια μικρογραφία της κοινωνίας από τον πάτο ώς το μέσο της πυραμίδας, χρωστάνε συνολικά 46 δισ. γουόν κι αυτό είναι το ποθητό έπαθλο. Περίπου 33 εκατ. ευρώ, 72.000 το κεφάλι, τόσο είναι η τιμή κάθε ζωής κατά τους διοργανωτές του παιχνιδιού του καλαμαριού. Το κίνητρο δεν είναι απλά η επιβίωση, αλλά η απαλλαγή από το χρέος. Εφόσον λοιπόν είναι ορθό ότι όλο το χρέος του κόσμου στον εαυτό του δεν πρόκειται ποτέ να εξοφληθεί, δεν θα ήταν πιο έξυπνη μια απλή διαγραφή του, μια αναίμακτη ευθανασία των πιστωτών; Η προτιμάτε να το οργανώσουμε ως παιχνίδι, με 7,5 δισ. υπερχρεωμένους ανθρώπους θεατές και στην αρένα τον αφρό της ασπόνδυλης χρηματοπιστωτικής «Διεθνούς»; Θα το έπαιρνε το Netflix;



ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Σέονγκ-Τζι χαν: Γιατί το έκανες αυτό;
Ο Ιλ-ναμ: Ξέρεις τι κοινό έχει κάποιος χωρίς λεφτά με κάποιον με πάρα πολλά λεφτά; Η ζωή δεν έχει πλάκα γι’ αυτούς. Αν έχεις πολλά λεφτά, ό,τι κι αν αγοράσεις, όλα γίνονται βαρετά στο τέλος. Κάποια στιγμή όλοι οι πελάτες μου έλεγαν το ίδιο πράγμα. Οτι δεν χαιρόντουσαν πλέον τη ζωή τους. Ετσι, μαζευτήκαμε όλοι και συσκεφτήκαμε. Τι μπορούμε να κάνουμε για διασκέδαση;
Σέονγκ Τζι-χαν: Διασκέδαση; Μας έμπλεξες σε αυτό για πλάκα;

Χουάνγκ Ντονγκ-χιουκ, «Το παιχνίδι του καλαμαριού»

Στοιχεία της φύσης

Εφημερίδα των Συντακτών 16-17/10/2021

Οι περισσότεροι ειδικοί της κβαντικής φυσικής ή της αστροφυσικής που αναζητούν το ελάχιστο μέγεθος της ύλης και το μέγιστο του Σύμπαντος, πιθανότατα θα γελάνε με τους αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους -τον Θαλή, τον Αναξιμένη, τον Ηράκλειτο, τον Εμπεδοκλή- και τις απλοϊκές υποθέσεις τους για τα στοιχεία της φύσης, την Τετρακτύ του Πυθαγόρα -φωτιά, νερό, γη, αέρας. Πιθανότατα θα κρυφογελούν και για τον «καβγά» τους για το ποιο είναι το πρωταρχικό στοιχείο, το πολύ να δίνουν ένα δίκιο στον Πλάτωνα που πρόσθεσε το δικό του, πέμπτο, στοιχείο, τον Αιθέρα. Οχι για κανέναν άλλο λόγο, αλλά γιατί τους αρέσουν οι καινοτομίες, ίσως και γιατί ο startupper Πλάτωνας έγινε τελικά σταρ και παγκόσμιο σαξές στόρι, αντιθέτως με τους καημένους Ιωνες που έχουν γίνει υποσημείωση της φιλοσοφίας, αν και σε αυτούς την οφείλουμε. Ποιος εχέσθη για τη φιλοσοφία, θα πείτε, άλλο κεφάλαιο αυτό, ας το αφήσουμε στην μπάντα να μην τσακωθούμε.

Κι όμως, οι Ιωνες παίρνουν κάθε μέρα και λεπτό την εκδίκησή τους. Τα στοιχεία της φύσης τους είναι τα στοιχειά που στοιχειώνουν ακόμα όλες τις επιστήμες και τις ψευδοεπιστήμες μαζί, όλες τις γεωπολιτικές και γεωοικονομικές στρατηγικές, τους ανταγωνισμούς των κρατών, των μπλοκ και των συμμαχιών, τις οικονομικές πολιτικές, τη γεωγραφία και τη δημογραφία του πλανήτη, τη φτώχεια και τον πλούτο του, την πείνα και τον κορεσμό του, τον θάνατο ή τη ζωή του.
Ας αρχίσουμε από τα φρέσκα. Το νερό. Δεν πιστεύω να έχει κανείς παράπονο, το απολαύσαμε σε αφθονία και σε όλες τις εκδοχές τα τελευταία εικοσιτετράωρα. Ας αποφύγουμε τα κλισέ για ακραία φαινόμενα και για εκδίκηση της φύσης, υπάρχουν κι αυτά, αλλά ένα χαμηλό βαρομετρικό ήταν με πολύ νερό, τι να πουν και οι Αμερικανοί που ζουν με τους κυκλώνες και τυφώνες του Ατλαντικού ή οι Ασιάτες με τους μουσώνες τους. Το νερό κάνει τον κύκλο του κι αν στον δρόμο του βρεθεί εμπόδιο, θα το σαρώσει. Οι δρόμοι και τα κτίρια είναι που βρέθηκαν σε λάθος σημείο, όχι το νερό που απλώς πάει στον προορισμό του, στη θάλασσα. Δεν πα' να λέγεται και «Ιδρυμα Νιάρχος», αν είναι να πλημμυρίσει θα πλημμυρίσει, ποιος είπε πως το όνομα ενός εφοπλιστή «ευεργέτη» λειτουργεί σαν φυλαχτό;\

Και μια που τ’ αναφέραμε, η πράξη νερό+εφοπλιστής τι μας αποφέρει; Ναυτιλία, όπου το εθνικό μας κεφάλαιο μεγαλουργεί σαρώνοντας κατά εκατοντάδες σαπάκια και καινούργια σκαριά για να διασχίζουν τους ωκεανούς μεταφέροντας κοντέινερ, στάρια, ξυλεία εξ Ανατολών προς Δυσμάς και αντιστρόφως, με τριπλάσια και πενταπλάσια ναύλα από πέρσι, που θα τα πληρώσουμε μέχρι κεραίας εμείς, στο ψωμί που θα τρώμε ή στο κινητό που θα μιλάμε. Το νερό άλλους τους πνίγει κι άλλους τους φέρνει στον αφρό του κόσμου και οι πολυθαυμασμένοι Greeks είναι από τους μεγάλους κερδισμένους της κρίσης που απειλεί να μας πνίξει.

Θα μπορούσα να πω κι άλλα φρέσκα για το νερό, για την Αρκτική αίφνης και τη Γριλανδία που γλίτωσε μεν την αγορά της από τον Τραμπ, αλλά δύσκολα θα γλιτώσει την εξαγορά της από την Ε.Ε., η οποία απέκτησε «στρατηγική για την Αρκτική», κάτω από τους πάγους υπάρχουν σπάνιες γαίες, είναι πολλά τα λεφτά, Ούρσουλα, και η πράσινη μετάβαση έχει και τις θυσίες της. Η Γριλανδία είναι σχεδόν η μισή Ε.Ε., αχανής, ανεξερεύνητη, 80% πάγος, δηλαδή νερό, αλλά κάτω από τους πάγους υπάρχει κυνήγι του πράσινου θησαυρού, το πρώτο στοιχείο συναντά το δεύτερο και η γη κρατά καλά κρυμμένα τα πολυτιμότερα μυστικά της, που ακούνε στα ονόματα λίθιο, κοβάλτιο, ρόδιο, ίνδιο, νικέλιο. Το πρασίνισμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, η αναχαίτιση της κλιματικής κρίσης προϋποθέτει μια παράδοξη νέα βιαιότητα πάνω στη γη, ξεκοίλιασμα σε μεγάλα βάθη και μεγάλα πλάτη, με τη μανία των χρυσοθήρων των προηγούμενων αιώνων, αλλά σε έκταση πολλαπλάσια. Ποιο είναι άραγε το περιβαλλοντικό αποτύπωμα αυτής της βίας κανείς δεν το αξιολογεί, αβαβά περί αυτού, όπως και περί του άλλου, με το ξεχέρσωμα βουνών και πεδιάδων για να φυτευτούν φωτοβολταϊκά πάρκα ή ανεμογεννήτριες. Κι εδώ το δεύτερο στοιχείο της φύσης συναντά το τρίτο, τον αέρα, και η κατάταξη μέχρι εδώ δεν αποτελεί ιεράρχηση, για να μην πικράνω κανέναν από τους Ιωνες, απλώς έτσι το έφερε ο ασταθής συνειρμός που τον τρέφει η επικαιρότητα και η ένταση των στοιχείων της φύσης (τη δική μου αστάθεια την αντιπαρέρχομαι διακριτικά).

Το τρίτο στοιχείο έχει μια περίεργη διαπλοκή με το τέταρτο, αέρας και φωτιά γίνονται εκρηκτικό ζευγάρι τα καλοκαίρια, τη ζήσαμε την τραγωδία μας ξανά το καλοκαίρι που πέρασε, αν και δεν είναι σαφές αν το πάντρεμά τους είναι που εξαφάνισε 700.000 στρέμματα δασικού πλούτου στην Ελλάδα ή 82 εκατ. στρέμματα στη Σιβηρία ή ήταν η διασταύρωση της φωτιάς με την κρατική αβελτηρία και την οικονομική απληστία που έκανε την πολλή δουλειά. Μερικές φορές ακόμα και τα στοιχεία της φύσης υποχωρούν μπροστά στο μέγεθος της ανθρώπινης βλακείας και μεγαλομανίας. Ωστόσο, έπειτα από καμιά εικοσαριά χιλιάδες χρόνια συνέργειας του είδους με τη φωτιά, θα πρέπει να αναρωτηθούμε πόση απόσταση έχουμε διανύσει από τότε που μας την πρόσφερε ο Προμηθέας και με πόσο βαρύ τίμημα αλήθεια, αν πάρουμε τον Αισχύλο τοις μετρητοίς. Λοιπόν, ούτε μέτρο δεν έχουμε διανύσει αν το καλοσκεφτείτε, είμαστε ακόμη εξαρτημένοι από εκείνον τον σπινθήρα που ανάβει τους καυστήρες, είτε καίνε πετρέλαιο, είτε αέριο, είτε καυσόξυλα, είτε πέλετ, και θα είμαστε για δεκαετίες από κάποιας μορφή καύση και φωτιά, παραμένουμε άμαθα ορφανά του Προμηθέα, όμηροι του τέταρτου και όλων των στοιχείων της φύσης, μέχρι να αποφασίσουμε να συμφιλιωθούμε μ' αυτά. Τεχνολογικά και φιλοσοφικά.


ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

ΚΡΑΤΟΣ:

Να μας, στα πέριορα τ᾽ αλαργινά του κόσμου
στους έρημους κι απάτητους Σκυθικούς δρόμους.
Τώρα δουλειά σου, ω Ηφαιστε, όσα ο πατέρας
πρόσταξε, να γνοιαστείς, και τον άνομο τούτο
στα βράχια, στους ψηλούς γκρεμνούς να πεδικλώσεις
μ᾽ αλυσίδων ασύντριφτα δεσμά ατσαλένια,
γιατί έκλεψε της πάντεχνης φωτιάς τη φλόγα,
-τ᾽ άνθος σου εσένα- και το χάρισε του ανθρώπου.
Τέτοιο κρίμα λοιπόν χρωστάει να μας πλερώσει,
για να μάθει του Δία την εξουσία να στέργει
και τους φιλάνθρωπους τους τρόπους του ν᾽ αφήσει.

ΗΦΑΙΣΤΟΣ;
Κράτος και Βία, για σας η προσταγή του Δία
τέλειωσε και πια τίποτε δε στέκει μπόδιο·
μα εμέ, δε μου βαστά η ψυχή θεό συγγενή μου
στ᾽ άγριο τούτο ποροφάραγγο να δέσω.
Ομως να σφίξω την καρδιά μου ανάγκη πάσα,
γιατί βαρύ ᾽ναι ν᾽ αψηφώ του Δία το λόγο.
Ω εσύ, με τα υψηλά φρονήματά σου, τέκνον
της ορθόβουλης Θέμιδας, θέλω δε θέλω,
σ᾽ αυτή την έρμη την κορφή θα σε καρφώσω,
π᾽ ούτε φωνή και κανενός την όψη ανθρώπου
θα βλέπεις, μ᾽ απ᾽ του ήλιου τη φωτιά ψημένος
τ᾽ άνθος της όψης σου θ᾽ αλλάξεις και τη νύχτα
θα λαχταράς την πολυξόμπλιαστη να φτάσει,
να σκεπάσει το φως, ως να ᾽βγει ο ήλιος πάλι
τη αυγινή την πάχνη να σκορπίσει· κι έτσι
κάποιο θα ᾽χεις κακό να τυραγνιέσαι πάντα,
χωρίς να βρίσκεται ψυχή να σ᾽ αλαφρώσει.
Τέτοιο έλαβες μιστό γι᾽ αγάπη των ανθρώπων·

Αισχύλου, «Προμηθέας Δεσμώτης» (μετάφραση Ι. Γρυπάρη)

Το κρέας και το facebook

ΕφΣυν, 9-10/10/2021

Εχω αρκετούς φίλους και γνωστούς πια που έχουν κόψει το κρέας. Οχι απαραίτητα γιατί αυτοπροσδιορίζονται ως βίγκαν, αλλά γιατί δεν τους αρέσει. Η ηθική και φιλοσοφική απόρριψη της σφαγής και βρώσης ενός ζώου έχει εξελιχθεί γι’ αυτούς σε μια γευστική απαξία, μια φυσική απέχθεια, μια πολιτιστική αηδία αποτυπωμένη στον γευστικό φλοιό του εγκεφάλου, στους γευστικούς κάλυκες, στο στομάχι. Σε σημείο που ορισμένοι να δυσκολεύονται να καθίσουν σ’ ένα τραπέζι όπου σερβίρονται δολοφονημένα ζώα, έστω κι αν ο φόνος τους έχει μετατρέψει τον κανιβαλισμό σε πράξη πολιτισμού, υψηλής γαστρονομίας και αισθητικής, με σοταρίσματα, μαριναρίσματα, σιγοψησίματα, σιτέματα, καπνίσματα.

Από τη μια τούς κατανοώ. Εχω κι εγώ τις σιχασιές μου, κι ας μη με κατανοεί κανείς: απεχθάνομαι το καρπούζι και το πεπόνι, επί παραδείγματι, αν κι ακούω ήδη τον αντίλογο πως δεν είναι συγκρίσιμα τα μεγέθη και ξεφτιλίζω το θέμα: κανένα καρπούζι δεν διαμαρτύρεται όταν το σφάζεις, καμιά πεπονιά δεν θα κλάψει γοερά όταν της αποσπάσουν ένα πεπονάκι. Αλλά κι εδώ η αντίρρηση επί της αντίρρησης ίσως προέλθει από τους παρατηρητές της μυστικής ζωής των φυτών (υπάρχουν κι αυτοί).
Από την άλλη, μου είναι ακατανόητη η απόρριψη του κρέατος. Κατ’ αρχάς γιατί το λατρεύω σε κάθε εκδοχή, είμαι καθ’ όλα κανίβαλος: από ωμό (τύπου ταρτάρ, ας πούμε) μέχρι ψητό. Από κλασικό μοσχάρι μέχρι δυσώδες τραγί. Κι αν ήμουν Ασιάτης, το πιθανότερο είναι ότι θα έτρωγα ό,τι άλλο εξωτικό σε θηλαστικό ή ερπετό τρώγεται.

Η δική μου ηθική και φιλοσοφική ένσταση έναντι των αρνητών του κρέατος είναι ότι η κατανάλωση σάρκας, το κυνήγι, η κτηνοτροφία λίγο-πολύ εξέλιξαν τον άνθρωπο στο είδος που είναι σήμερα. Και τα λιοντάρια κι οι λύκοι κι οι γάτες είναι σαρκοφάγα, αλλά ο άνθρωπος βάζοντας στην εξίσωση τη φωτιά, τα σκεύη, τα μαχαιροπίρουνα, τα μυρωδικά και τα μπαχάρια έκανε τη σαρκοφαγία πράξη πολιτισμού, μετέτρεψε την ικανοποίηση της ανάγκης σε παραγωγική διαδικασία στην οποία εμπλέκονται δισεκατομμύρια άνθρωποι, όχι μόνο ως καταναλωτές, αλλά και ως παραγωγοί.

Κι αν ξαφνικά αποφάσιζαν να κόψουν το κρέας οι μισοί απ’ αυτούς, ποια ακριβώς θα ήταν η αλυσίδα συνεπειών σε όλη την ιστορική γραμμή της «βιομηχανίας» των αναγκών, από την προϊστορική, αιματηρή ωμοφαγία μέχρι τις πλατφόρμες διανομής έτοιμου φαγητού, και από την ευωδία της σάρκας που σιγοκαίγεται στη φωτιά των σπηλαίων μέχρι την υπερσύγχρονη μεταλλουργία των σπάνιων γαιών που τροφοδοτεί ηλεκτρικά αυτοκίνητα αλλά και αντικολλητικά τηγάνια; Ολεθρος, κραχ. Στην τελική θα σκυλοπεινάγαμε όλοι.

Επιστημονικά και τεχνολογικά είμαστε στη φάση που σύντομα θα καταστήσει εφικτή την παραγωγή τεχνητού κρέατος, ενός μυϊκού ιστού που θα έχει γεύση και χαρακτηριστικά σάρκας, χωρίς να έχει μεσολαβήσει ζωή, οντότητα, πλάσμα με ένστικτα, αισθήματα και κάποιας μορφής νοημοσύνη. Μπορεί αυτό να είναι η επόμενη πρόκληση μετά την πράσινη μετάβαση και την απεξάρτηση από τον άνθρακα, αλλά προφανώς και αυτή η απόκρεως μετάβαση θα έχει τις ωδίνες και τις διαταράξεις της πράσινης, καλή ώρα, που τσουρουφλίζει τις τσέπες μας και μας κάνει να πούμε το αέριο αεριάκι.

Δεν ξέρω αν το θέλουμε και πόσοι το θέλουμε να αποκρέψουμε για πάντα, ούτε πόσα χρόνια, δεκαετίες ή αιώνες θα απαιτήσει η διαδικασία απεξάρτησης από το κρέας, με τόσες χιλιετίες κρεάτινης κουλτούρας στην πλάτη μας. Η οποία, εκτός από το στομάχι μας, τρέφει ακόμη και επαναστατικές φαντασιώσεις (ήγουν: «βραστούς, βραστούς θα φάμε τους αστούς και τους γραφειοκράτες στο φούρνο με πατάτες») ή και απεχθώς αντεπαναστατικές (τουτέστιν, Σάιλοκ: «Θέλω τη λίβρα σάρκας σου που μου έταξες»). Ομως, επειδή η αγορά είναι το χωνευτήρι των πάντων και μετατρέπει ηθικές στάσεις και ουτοπίες σε εμπορεύματα -και τον βιγκανισμό ήδη σε μια επικερδή μπίζνα- η σχέση μας με το κρέας είναι ένα χρήσιμο παράδειγμα για το πώς μπορούμε να αντιστρέψουμε τον μηχανισμό της ανάγκης.

Τι εννοεί ο ποιητής; Οπως μας έχει διδάξει ο θείος Κάρολος, αυτό που ξεχωρίζει το ανθρώπινο είδος από τα άλλα ζωάκια, είναι το πάθος μας για νέες ανάγκες. Κάθε ανάγκη γεννά μια νέα ανάγκη, η ακατάπαυστη ανάγκη για νέες ανάγκες είναι το νήμα που διαπερνά τη διανοητική και τεχνολογική εξέλιξή μας τα τελευταία 10.000 χρόνια και βάλε. Ο καπιταλισμός και η εμπορευματική έκρηξη, βέβαια, απογείωσαν αυτήν την ικανότητα του είδους μας, σε σημείο που να μη διακρίνεται πια η ανάγκη από τον καταναγκασμό και η γνήσια επιθυμία από την ψυχαναγκαστική κατανάλωση.

Οι αρνητές του κρέατος μας ανοίγουν ένα παράθυρο για το πώς μπορεί να σπάσει ο φαύλος κύκλος της ανάγκης, με ένα νέο είδος ανάγκης: την ανάγκη να καταργήσουμε κάποιες ανάγκες -το ρυπογόνο πετρέλαιο ή το ανήθικο κρέας π.χ.- όχι με τον τρόπο που τις καταργεί και μας τις αρνείται ο καπιταλισμός, ως λιτότητα και στέρηση των αναγκαίων προς επιβίωση σε δισεκατομμύρια ανθρώπους, αλλά ακριβώς με τον αντίστροφο τρόπο: με την καταστροφή της ικανότητάς του να έχει «τον έλεγχο των πιο κρυφών κυττάρων μας, του οργασμού, της πείνας μας, της μάρκας των τσιγάρων μας» (αυτό είναι Κώστας Τριπολίτης, ρισπέκτ).

Κι εδώ είναι η στιγμή να κάνουμε το νοητικό άλμα από το κρέας στο facebook. Προ ημερών ο Ζούκερμπεργκ θύμισε στην ανθρωπότητα ότι έχει τον έλεγχο των πιο κρυφών κυττάρων της. Υστερικά σύνδρομα στέρησης συγκλόνισαν για δώδεκα και πλέον ώρες μερικά δισεκατομμύρια χρήστες του φατσοβιβλίου και των συναφών εφαρμογών του. Αλλά πέρα από χαζολόι, αυταρέσκεια και κυνήγι «φίλων» και «λάικ», το εργαλείο καλύπτει πραγματικές ανάγκες φτηνής επικοινωνίας πραγματικών ανθρώπων που δεν έχουν χρόνο και χρήμα για χάσιμο.

Κανείς δεν ξέρει πόσα εκατομμύρια άνθρωποι έπαθαν πραγματικές ζημιές από το «λάθος» ή το «πείραμα» που έριξε το facebook και διέκοψε τους διαύλους επικοινωνίας. Αλλά ο Ζούκερμπεργκ δεν χρωστάει σε κανέναν, δεν υπογράψατε και κανένα συμβόλαιο, έτσι; Είστε ελεύθεροι να το χρησιμοποιείτε τζάμπα, κι αυτό το τζάμπα γεννάει δισεκατομμύρια έσοδα κάθε μέρα γιατί εμείς οι «ελεύθεροι χρήστες» έχουμε αναγάγει σε βασανιστική ανάγκη αυτήν την επικοινωνία και έχουμε καταστήσει το Φου Μπου οικουμενικό μονοπώλιο.

Αλλά υπάρχουν και εναλλακτικές επικοινωνίας, σωστά; Και εξίσου τζάμπα. Αρα, ποιος μας εμποδίζει να καταργήσουμε αυτή την «ανάγκη», να υποκαταστήσουμε το Φου Μπου με άλλους διαύλους, όπως οι βίγκαν αντικαθιστούν το κρέας με τα όσπρια; Κανείς. Αλλά ο δρόμος για το πέρασμα από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας θέλει και τις θυσίες του και η ζωή χωρίς Φου Μπου δεν είναι και προς θάνατον. Νομίζω.

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Η πείνα είναι πείνα, αλλά η πείνα που χορταίνει με μαγειρεμένο κρέας που τρώγεται με μαχαίρι και πιρούνι είναι μια πείνα διαφορετική από εκείνη που καταβροχθίζει ωμό κρέας με τα χέρια, τα νύχια και τα δόντια. Η παραγωγή παράγει άρα όχι μόνο το αντικείμενο αλλά και τον τρόπο της κατανάλωσης, όχι μόνο αντικειμενικά αλλά και υποκειμενικά. Η παραγωγή δημιουργεί λοιπόν τον καταναλωτή.

Καρλ Μαρξ, «Grundrisse» (1857-1858)

Υφεσοανάκαμψη-Φρανκενστάιν

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 2-3/10/2021

Είπε η σοφή κουκουβάγια της Φρανκφούρτης –έτσι συστήθηκε η Λαγκάρντ όταν ανέλαβε την ΕΚΤ– προ ημερών ότι η ευρωζώνη βρίσκεται σε τροχιά άτυπης ανάκαμψης (atypical ήταν η λέξη, highly atypical recovery μάλιστα, ας πούμε «έντονα άτυπη ανάκαμψη» κι είμαι βέβαιος ότι οι εραστές του ακατάληπτου, οι κατασκευαστές της ερμητικής ορολογίας, που κρατά την πλέμπα σε απορία και άγνοια, θα βρουν άλλη λέξη από το «τυπική» για να ξαναμεταφράσουν αυτό το γλωσσικό αντιδάνειο, θα την πουν ας πούμε «α-τυπική» ανάκαμψη). Σπουδαία σοφία, πρέπει να είναι πολύ περήφανος για την επινόησή του αυτός που πούλησε στη Λαγκάρντ αυτή την εξυπνάδα, λες κι ήταν ποτέ τυπική η εναλλαγή ύφεσης και ανάκαμψης, κρίσης και ευημερίας στο τρενάκι του τρόμου που αποκαλείται οικονομικός κύκλος. Δυστυχώς, ο καπιταλισμός δεν θα μας αφήσει να πλήξουμε ποτέ. Τουλάχιστον όχι όσο δεν αποφασίζουμε να τον πλήξουμε εμείς, διαταράσσοντας τη θλιβερή πλήξη της Ιστορίας.

Αυτή η atypical recovery μου θυμίζει λίγο τη φάση στο κλασικό «Φρανκενστάιν Τζούνιορ» του Μελ Μπρουκς, όταν ο καμπούρης Ιγκόρ, που μπούκαρε στο νεκροτομείο για να κλέψει εγκέφαλο, αποκαλύπτει στο αφεντικό του που μόνταρε το τέρας ότι ο εγκέφαλος που του έβαλε ανήκε σε κάποιον που λεγόταν «Abby…. Κάποιος», «Abby… Ποιος;», «Abby… Normal» και τελικά «abnormal», ήτοι «ανώμαλος», και να πώς εξηγείται ότι το αριστούργημα του δόκτορα βγήκε τερατούργημα, έστω κι αν στο τέλος το θεριό εξημερώθηκε, παίζοντας στο χρηματιστήριο και διαβάζοντας «Financial Times» το βράδυ στο κρεβάτι, πριν το κτήνος ξυπνήσει ξανά μέσα του στη γλυκιά συνεύρεση με τη σύντροφό του («Ω, γλυκό μυστικό της ζωής, επιτέλους σε βρίσκω!», THE END, τίτλοι τέλους, τσόντα η ταινία δεν είχε). Συνελόντι ειπείν, η άτυπη ανάκαμψη της Λαγκάρντ έχει κάτι τερατώδες, είναι μια ανάκαμψη Φρανκενστάιν.

Εχετε μπερδευτεί και σεις, έτσι; Γιατί δεν είναι μόνο τι λέει η Λαγκάρντ, αλλά και τι δείχνουν οι αριθμοί και οι τάσεις. Πώς είναι δυνατό η παγκόσμια ανάπτυξη να τρέξει φέτος με 5,6% και του χρόνου με άλλο 4,5%, αλλά ταυτόχρονα η ανθρωπότητα να ετοιμάζεται να περάσει τον χειρότερο χειμώνα των τελευταίων χρόνων; Πώς γίνεται το παγκόσμιο ΑΕΠ να κερδίζει ταχύτατα το χαμένο έδαφος της πανδημίας, αλλά ταυτόχρονα η περίφημη τέταρτη παγκοσμιοποίηση να περνά το χειρότερο έμφραγμα της περίπου εικοσαετούς ζωής της; Πώς γίνεται η παγκόσμια δίψα για αγαθά να απογειώνεται, αλλά η διεθνής εφοδιαστική αλυσίδα να μποτιλιάρει σε λιμάνια, θάλασσες, αυτοκινητοδρόμους, τελωνεία και αποθήκες; Πώς είναι δυνατό η ζήτηση να επιστρέφει στα προ πανδημίας επίπεδα, αλλά η προσφορά να αδυνατεί να την ικανοποιήσει; Πώς γίνεται τα εργοστάσια του κόσμου στην ανατολική Ασία να δουλεύουν στο φουλ, αλλά τα δισεκατομμύρια αγαθά που παράγουν να δυσκολεύονται να φτάσουν στα ράφια και τις προθήκες της Δύσης; Πώς γίνεται η Βρετανία να φιλοδοξεί να γίνει ξανά θαλασσοκράτειρα του Ειρηνικού και του Ινδικού, αλλά να μη βρίσκει νταλικέρηδες; Πώς γίνεται να μπορεί να διογκώσει την πολεμική μηχανή της, αλλά να μη μπορεί να διασφαλίσει στους Βρετανούς ούτε τις γαλοπούλες των Χριστουγέννων; Πώς είναι δυνατό την ώρα που η Ευρώπη επισπεύδει το μεγάλο άλμα της στην καθαρή ενέργεια να εκλιπαρεί για περισσότερο αέριο, λιγνίτη και πετρέλαιο; Πώς εξηγείται ότι η περίφημη πράσινη μετάβαση πνίγεται στηn αναπόφευκτη ανάγκη για άνθρακα σε κάθε μορφή του; Πώς συμβαδίζουν οι μεγάλες προσδοκίες για ολική επαναφορά της ευρωπαϊκής οικονομίας στις προ πανδημίας επιδόσεις με τη βεβαιότητα της χειρότερης ενεργειακής κρίσης από τη δεκαετία του 1970; Πώς γίνεται να ζεσταίνονται τα ταμεία των επιχειρήσεων, ενώ τα νοικοκυριά κινδυνεύουν να παγώσουν από το ακριβό αέριο και ρεύμα; Γιατί οι επιχειρήσεις ανακοινώνουν περήφανα εκτόξευση κερδών, ενώ οι μισθωτοί μετράνε ήδη απώλειες εισοδημάτων από την ακρίβεια; Γιατί ο Λάτσης έχει ξεπουλήσει τις βίλες και τα διαμερίσματα των 26.000 το τετραγωνικό στο Ελληνικό, ενώ εκατομμύρια μικροϊδιοκτήτες δυσκολεύονται να πληρώσουν τον ΕΝΦΙΑ; Γιατί οι πάντες -τράπεζες, αναλυτές, οίκοι αξιολόγησης- ετοιμάζονται για το ελληνικό αναπτυξιακό άλμα άνω του 7% φέτος, ενώ η μέση ελληνική οικογένεια μετράει ήδη απώλειες 10% από τις ανατιμήσεις; Γιατί οι δείκτες επιχειρηματικής αισιοδοξίας απογειώνονται, ενώ η καταναλωτική εμπιστοσύνη υποχωρεί; Γιατί οι αποταμιεύσεις αυξάνονται, ενώ τα πορτοφόλια μας αδειάζουν; Με λίγα λόγια: πώς συμβαδίζει η ευημερία των αριθμών με την ανησυχία (προς το παρόν) των ανθρώπων;

Θα μπορούσα να παραθέσω άλλα τόσα ερωτο-διλήμματα, αλλά έξυπνοι άνθρωποι είστε, το νόημα το πιάσατε. Εκτός του σοβαρού πλέον ενδεχομένου όλο αυτό το αφήγημα της κατά Λαγκάρντ άτυπης ανάπτυξης και του κατά Μητσοτάκη-Σταϊκούρα-Αδωνι ελληνικού επενδυτικού άλματος να καταρρεύσει με πάταγο, παρασύροντας μαζί με τους ανθρώπους και τις στατιστικές, πρέπει να αναρωτηθούμε μήπως τελικά όλα τα αντιφατικά ισχύουν παράλληλα και απλώς αφορούν διαφορετικούς ανθρώπους και τάξεις. Δηλαδή, η ανάπτυξή ΤΟΥΣ να είναι η ύφεσή ΜΑΣ. Η πλημμυρίδα πλούτου, εσόδων, κερδών και περιουσιακών στοιχείων στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας να συνυπάρχει με επέκταση της φτώχειας και της εισοδηματικής συρρίκνωσης στη βάση της. Δεν είναι διόλου απίθανο, ακόμη κι αν η προαναγγελλόμενη «τέλεια καταιγίδα» ξεσπάσει, να αφήσει σχεδόν αλώβητη την αναπτυξιακή ορμή των οικονομιών, αλλά να βυθίσει μεγάλα τμήματα των κοινωνιών σε συνθήκες ανέχειας και αποστέρησης. Ετσι μπορεί να προκύψει ακόμη ένα υβρίδιο οικονομικής μεταβολής, και αύξηση των ΑΕΠ και μείωση των εισοδημάτων, και ανάπτυξη και ύφεση. Μια υφεσοανάπτυξη που θα φέρει σε αμηχανία κυβερνήσεις και τεχνοπολιτικούς. Μια ακόμη καινοφανής διαταραχή στην παγκόσμια οικονομία που θα την αντιμετωπίζουν με αριστεροδεξιές πολιτικές και με ακροκεντρώες στρατηγικές. Λίγο Κέινς, λίγο Φρίντμαν και απορρυθμισμένη αγορά και κρατικός παρεμβατισμός, ανεβοκατεβάσματα κοινωνικών εντάσεων, βήματα οπισθοπροόδου, άνεμοι νοτιοβόρειοι και ανατολικοδυτικοί, πάλι τρελάθηκε η πυξίδα του καπιταλισμού, αλλά έχει συμβεί τόσες φορές, έχουμε ζήσει τόσες διαταραχές του που θα έπρεπε να το έχουμε πάρει απόφαση πως η θεμελιώδης, σταθερή και ακατάβλητη διαταραχή της Ιστορίας- το τέρας των Φρανκενστάιν της- είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός. Κλισέ, κοινότοπο, μπανάλ, αλλά ας μας πει κάποιος τον αντίλογο.



ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Είμαι μοχθηρός γιατί είμαι δυστυχισμένος. Δε με αποφεύγουν και δε με μισούν όλοι οι άνθρωποι; Εσύ, ο δημιουργός μου, θα μ’ έκανες κομμάτια κι ύστερα θα θριαμβολογούσες. Θυμήσου αυτό και πες μου γιατί θα έπρεπε εγώ να λυπάμαι τον άνθρωπο περισσότερο απ’ ό,τι λυπάσαι εσύ εμένα; Δε θα το αποκαλούσες φόνο, αν μπορούσες να με γκρεμίσεις μέσα σε καμιά από κείνες τις παγωμένες χαράδρες και να με εξαφανίσεις, εμένα το έργο των χεριών σου. Γιατί θα πρέπει να σεβαστώ τον άνθρωπο, όταν με περιφρονεί; Αν γινόταν να ζήσει μαζί μου και η επικοινωνία μας ρυθμιζόταν από ένα πνεύμα αντίστοιχης καλοσύνης, τότε αντί να τον βλάψω θα του χάριζα το καλύτερο που γινόταν, με δάκρυα μάλιστα ευγνωμοσύνης στα μάτια που το δεχόταν. Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει. Οι ανθρώπινες αισθήσεις στέκονται ανυπέρβλητα φράγματα στην ένωσή μας. Τα δικά μου όμως αισθήματα επαναστατούν στην ιδέα της αποδοχής αυτής της απαίσιας σκλαβιάς. Θα εκδικηθώ για όσα έχω τραβήξει. Αν δεν μπορώ να εμπνεύσω αγάπη, θα προκαλέσω τρόμο. Κυρίως σε σένα που είσαι ο μεγαλύτερός μου εχθρός και επειδή είσαι ο δημιουργός μου σου ορκίζομαι να σε μισώ ακατάπαυστα.

Μέρι Σέλεϊ, «Φρανκενστάιν»