Θάνατοι στα Λαρκοχώρια

 Η Εφημερίδα των Συντακτών, 22-23/2/2025

Στις πλατφόρμες προβολής ταινιών και σειρών είναι εξαιρετικά δημοφιλείς οι σκανδιναβικές παραγωγές μυστηρίου που αντλούν την έμπνευσή τους από τη λογοτεχνική «παράδοση» του σκανδιναβικού νουάρ. Κατά κανόνα το μοτίβο είναι μια σειρά από φόνους που γίνονται σε κάποια επαρχιακή πόλη ή σε ένα απομακρυσμένο χωριό της Σουηδίας, της Φινλανδίας, της Νορβηγίας, της Δανίας, ακόμη και της ολιγάνθρωπης Ισλανδίας, τους οποίους αναλαμβάνει να εξιχνιάσει ένας/μία αστυνομικός, συνήθως τσακισμένος/η ψυχολογικά από κάποιο προσωπικό δράμα, που όμως έχει αφήσει ανεπηρέαστο το αλάνθαστο ερευνητικό ένστικτό του/της. 

Πίσω από τους φόνους αποκαλύπτεται ότι υπάρχει κάποια ψυχικά διαταραγμένη προσωπικότητα, ένα σκοτεινό οικογενειακό μυστικό ή μια αλυσίδα μικρών και μεγάλων συμφερόντων που επιβουλεύονται την ηρεμία της αρμονικής τοπικής κοινωνίας, επιφανειακά ατάραχης μέσα στις απέραντες χιονισμένες εκτάσεις ή κάτω από τον αρκτικό ήλιο του μεσονυκτίου. Τις χαζεύεις αυτές τις σειρές, περνάει η ώρα με το ελαφρύ σασπένς τους. Αλλά μερικές φορές αναρωτιέσαι τι διάολο γίνεται σ’ αυτές τις μικρές, ήσυχες σκανδιναβικές κωμοπόλεις και πέφτει τόσο θανατικό, τόση συσσώρευση φονικών ενστίκτων. Μοιάζει σαν η καλπάζουσα φαντασία των σεναριογράφων να θέλει να σπάσει την επαρχιακή, πληκτική, αν και σχετικά άνετη ρουτίνα τους. 

Είναι παράδοξο που στην αστυνομική μυθοπλασία ο θάνατος είναι πάντα αποτέλεσμα μιας ακραίας συμπεριφοράς, περίπλοκων, σκοτεινών κινήτρων, αν και οι άνθρωποι -όσοι δεν καταφέρνουν να φτάσουν σε βαθιά γεράματα- πεθαίνουν από αρρώστιες, οικονομικές ταλαιπωρίες, κοινωνικές καταστροφές, έλλειψη πρόνοιας, εγκατάλειψη ή μοναξιά. Η συχνότητα και το είδος των μεμονωμένων θανάτων είναι πάντα συνάρτηση μιας συλλογικής και συνολικής «θνητότητας». Ο πόλεμος, η περιβαλλοντική καταστροφή, η οικονομική παρακμή ενός τόπου είναι βέβαιο ότι λειτουργούν «φονικά» στον πληθυσμό του, επιλέγοντας δαρβινικά τους πιο αδύναμους. Κι αν αυτό είναι προφανές στη γενοκτονία στη Γάζα ή στον πόλεμο στην Ουκρανία, είναι λιγότερο προφανές για όσα συμβαίνουν στα «Λαρκοχώρια», στη Λάρυμνα και τ’ άλλα χωριά της Φθιώτιδας και των γειτονικών νομών όπου μένουν οι οικογένειες εκατοντάδων απολυμένων της μεταλλουργίας, οριστικά κλειστής εδώ και εφτά μήνες. 

Τα σωματεία της ΛΑΡΚΟ, που έχουν υποκαταστήσει κάθε διάσταση πρόνοιας και μέριμνας στη θέση τού εντελώς απόντος κράτους, το οποίο παράτησε την περιοχή κατά το ρητό «ψόφησε το βόδι μας, πάει η συγγένεια μας», έχουν αναγκαστεί να γίνουν και αναμεταδότες των κακών ειδήσεων από τις οικογένειες των πρώην εργαζόμενων. Ακόμη και το ξόδι κάθε απρόσμενης φυγής έχει ενταχθεί στον μηχανισμό αλληλεγγύης και επιβίωσης. 

«Τα σωματεία εκφράζουν τη βαθιά θλίψη για τον θάνατο του συναδέλφου μας Σεραφείμ Κ., γνωστού σε όλους ως "ο Μάκης ο πασταδόρος"» γράφουν στο τελευταίο αγγελτήριο για συνάδελφό τους που πέθανε πριν από λίγες μέρες. Για τον θάνατο του «Μάκη του πασταδόρου» δεν θα σταλεί κανένας ντεντέκτιβ στην περιοχή να ερευνήσει τα αίτια, ούτε κάποιος «ντόκτορ Χάουζ» θα κληθεί να διαπιστώσει τι προκάλεσε το εγκεφαλικό σε έναν άνθρωπο μόλις 49 ετών, πέντε μέρες μετά την απόλυσή του τον περασμένο Αύγουστο, στέλνοντάς τον στην εντατική για εφτά μήνες Κανείς δεν θα σταλεί να ελέγξει αν φταίνε τα παροπλισμένα μετά δεκαετίες ασθενοφόρα της ΛΑΡΚΟ για τον πολύτιμο χρόνο που χάθηκε μέχρι να φτάσει στο νοσοκομείο. Και φυσικά κανείς δεν θα ερευνήσει αν τα είκοσι και πλέον χρόνια που τροφοδοτούσε τα ηλεκτροκάμινα της μεταλλουργίας με «πάστα» είχαν κάποια συμβολή στο φράξιμο ή στην έκρηξη του μοιραίου αγγείου που «πάγωσε» τον εγκέφαλό του. Ο θάνατος του Μάκη είναι ένας θάνατος «φυσικός». Χωρίς σασπένς, χωρίς ντετέκτιβ, χωρίς ενόχους. 

Ο Μάκης είναι ο τέταρτος απολυμένος της ΛΑΡΚΟ που έχει πεθάνει από τον περασμένο Αύγουστο. «Τα σωματεία της ΛΑΡΚΟ εκφράζουν τη βαθιά θλίψη για τον θάνατο του συναδέλφου μας Σωτήρη Τ., γνωστού στα Λαρκοχώρια ως "Σκούρα"» ανέφερε ανάλογο αγγελτήριο πριν από μερικούς μήνες. Ο «Σκούρας» ήταν 52 χρόνων, με δύο παιδιά. Και είχε προηγηθεί ο 62χρονος Γιώργος Π., που δεν πρόλαβε να συμπληρώσει τον λίγο χρόνο δουλειάς στα προγράμματα της ΔΥΠΑ που απαιτούνταν μετά την απόλυση για να πάρει σύνταξη. «Ακακος γίγαντας» ήταν ο χαρακτηρισμός που του απέδιδαν οι συνάδελφοι και συγχωριανοί του. 

Υπάρχει και τέταρτος θάνατος, λυπάμαι που δεν τον εντοπίζω στο μεγάλο βιβλίο της «Λαρκοχώρας», στο άτυπο ληξιαρχείο που διατηρούν τα σωματεία όχι μόνο για τις διαμαρτυρίες, τις συνελεύσεις, τις πιέσεις, τις διαδηλώσεις, τις επαφές τους με τις κρατικές υπηρεσίες, αλλά και για τις μικρές και μεγάλες λύπες και χαρές της ζωής των εκατοντάδων νοικοκυριών που ζούσαν από τη μεταλλουργία και γύρω απ' αυτήν και τώρα οι ζωές τους σκορπίζονται στο κυνήγι μιας θέσης εργασίας. 

Στους εφτά μήνες από το λουκέτο και τις απολύσεις, στο «ληξιαρχείο» της «Λαρκοχώρας» καταγράφηκε μόνο μια γέννηση. Μία γέννηση έναντι τεσσάρων θανάτων. Αλήθεια, πού είναι οι πολιτικοί εκπρόσωποι να κραυγάσουν υστερικά για τη δημογραφική κρίση που αφανίζει τη χώρα; Εννοείται πως δεν θα διαπιστώσουν καμιά συνάρτηση με το κλείσιμο της μεταλλουργίας –«τι σχέση έχει τώρα το νικέλιο με το αν τα νέα ζευγάρια κάνουν παιδιά, ας τους δώσουμε από ένα πεντοχίλιαρο να δεις πώς θα πηδιούνται και θα γεννοβολάνε σαν τα κουνέλια!». Κανείς δεν θα το πει τόσο κυνικά, αλλά αυτό σκέφτονται. 

 

Λοιπόν, αν υπήρχε ένα αστυνομικό ή ιατρικό CSI για να αναζητήσει τους ηθικούς και φυσικούς αυτουργούς των «φυσικών» θανάτων στα Λαρκοχώρια είναι σίγουρο ότι θα έπεφτε πάνω σ’ αυτούς τους τύπους που τη μια στιγμή ανησυχούν για το δημογραφικό και την ερήμωση της υπαίθρου και την άλλη αποφασίζουν το κλείσιμο μιας βιομηχανίας. Που κραυγάζουν για τη μεταλλευτική εξάρτηση και αποβιομηχάνιση της Ευρώπης, αλλά θεωρούν «βιασμό της αγοράς» τον προστατευτισμό που επιβάλλει ο Τραμπ. Που επικαλούνται δημοσιονομικό κώλυμα όταν είναι να δώσουν ένα μικροβοήθημα στους απολυμένους, αλλά ετοιμάζονται να δώσουν δεκάδες δισ. ευρώ σε εξοπλιστικές δαπάνες μπας και εξημερώσουν το θηρίο. 

«Ο συνάδελφος Δημήτρης Μ. χρειάζεται αίμα… Να στηρίξουμε την οικογένεια της 15χρονης Α. που δίνει μάχη με τον καρκίνο... Τον 55χρονο Α. που βρίσκεται σε μακροχρόνια θεραπεία, τον 25χρονο γιο του, δυόμισι χρόνια με εγκεφαλικό, τον 47χρονο Γ., που τα εγκαύματά του από τη Λάρκο εξελίχθηκαν σε καρκίνο, τον 25χρονο Ν. με ημιπληγία από τροχαίο, τον 8χρονο Δ. που έχει ανάγκη από χειρουργείο...». Στα Λαρκοχώρια κάποιοι επιμένουν να υπερασπίζονται με κάθε μέσο τη ζωή, εκεί που άλλοι έχουν σπείρει θάνατο. Οικονομικό, κοινωνικό, σωματικό. 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Ο πατέρας μου έπιασε δουλειά στα διυλιστήρια της Standard Oil, στις εκβολές του Σηκουάνα. Εκανε τη νυχτερινή βάρδια. Στη διάρκεια της μέρας, δυσκολευόταν να κοιμηθεί εξαιτίας των πελατών. Το πρόσωπό του είχε πρηστεί και η μυρωδιά του πετρελαίου δεν έφευγε ποτέ, τον είχε διαποτίσει, τον έτρεφε. Δεν έτρωγε πια. Κέρδιζε πολλά χρήματα και οι προοπτικές ήταν καλές. Υπόσχονταν στους εργάτες ένα πανέμορφο συγκρότημα κατοικιών, με εσωτερικό μπάνιο, τουαλέτα και κήπο. Στην Κοιλάδα, οι φθινοπωριάτικες καταχνιές κρατούσαν ολημερίς. Οταν έβρεχε καταρρακτωδώς, το ποτάμι πλημμύριζε το σπίτι. Για να γλιτώσουμε απ’ τους υδρόβιους αρουραίους, ο πατέρας αγόρασε ένα κοντότριχο σκυλί που τους έσπαζε τη ραχοκοκαλιά με τα σκυλόδοντά του. 

Annie Ernaux, «Ο τόπος»

Τουρνέ στους πέρα κάμπους

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 15-16/2/20025

Η Εφη Παπαθεοδώρου ως Φροσύνη στον Φιλάργυρο του Μολιέρου, το 1987

 Οχι, αυτή δεν είναι τελικά μια στήλη κινηματογραφικής κριτικής, δεν είναι μια σελίδα για τη λογοτεχνία, το θέατρο ή τη ζωγραφική. Από τότε που δημιουργήθηκε, πριν από 25 χρόνια και μάλιστα στις σομόν οικονομικές σελίδες εφημερίδας (της «Καθημερινής»), υποτίθεται ότι αυτή η στήλη ήταν ένα υβρίδιο οικονομικού χρονογραφήματος. Αλλοτε το πετύχαινε, άλλοτε απέκλινε αρκετά, κάποτε έχανε κάθε ορατή επαφή με την οικονομία, με αποτέλεσμα ο «Ελεύθερος Σκοπευτής» να αποδεικνύεται εντελώς άστοχος. 

Ωστόσο, πολύ συχνά η πρώτη ύλη κάθε κειμένου, η αφορμή, το πρόσχημα του εβδομαδιαίου παμφλέτου, με διακηρυγμένο στόχο τον σαρκασμό στερεοτύπων του οικονομικού μας πολιτισμού ή έναν λοξό σχολιασμό της σχετικής επικαιρότητας, είναι μια ταινία, μια παράσταση, ένα βιβλίο. Σήμερα, η αφορμή και το πρόσχημα είναι ένα βιβλίο για μια θεατρική παράσταση. Μια παράσταση που πριν από 38 χρόνια διέσχιζε επί δύο και πλέον μήνες τους κάμπους της Αιτωλοακαρνανίας και των όμορων νομών.

Η Εφη Παπαθεοδώρου, ηθοποιός που έγινε ευρύτερα γνωστή πριν από 20 χρόνια στον ρόλο της «Θεοπούλας» στην τηλεοπτική σειρά «Στο παρά πέντε» (σ.σ. αναγκαία και ευπρόσδεκτη η επιτυχία, αλλά συχνά αδικεί τις πολύ βαθύτερες και πιο περίπλοκες δεξιότητες των ανθρώπων), μας παραδίδει ένα μικρό, αληθινά γοητευτικό βιβλίο που αφιερώνει στους θεατρίνους του κόσμου. 

«Θεατρίνος», αυτή είναι η λέξη, με όλες τις αμφισημίες της, ευρύχωρη για να περιλαμβάνει από τα μπουλούκια, που για δεκαετίες ήταν η μόνη επαφή της επαρχιακής Ελλάδας με την έννοια θέατρο, μέχρι τα δημοφιλή ονόματα των μεγάλων σκηνών, με τις βαρύγδουπες υπογραφές στη σκηνοθεσία που ανταγωνίζονται σε καινοτομίες και αισθητικές προβοκάτσιες. «Το ημερολόγιο μιας τουρνέ» είναι η αφήγηση της περιοδείας των θεατρίνων του ΔΗΠΕΘΕ Αγρινίου το καλοκαίρι του 1987 με την παράσταση του «Φιλάργυρου» του Μολιέρου. 

Ισως πρέπει να αρχίσει κανείς την ανάγνωση των μόλις 80 σελίδων του βιβλίου από το τελευταίο δισέλιδό του, για να καταλάβει ότι το να περιοδεύει ένας θίασος επί εξήντα και πλέον μέρες και να δίνει παραστάσεις σχεδόν κάθε μέρα σε άλλο χωριό ή συνοικία είναι μια πραγματική Οδύσσεια. Στον χάρτη που παραθέτει η Ε. Παπαθεοδώρου σημειώνονται 36 σταθμοί που αντιστοιχούν σε ισάριθμες παραστάσεις. Αγρίνιο, Παραβόλα, Κατούνα, Θέρμο, Καρπενήσι, Αρτα, Βλυχό Λευκάδας… Αλλά κυρίως τα καμποχώρια της Αιτωλοακαρνανίας, που το 1987 ζούσαν ακόμη κυρίως από και για τον καπνό, εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα σπαρμένα κυρίως με «Βιρτζίνια», την ποικιλία που περισσότερο ζητούσαν τότε οι καπνοβιομηχανίες, στην ακμή τους ακόμη. Το Αγρίνιο ήταν ακόμη τότε η «Παπαστρατούπολη» και η Ελλάδα η μεγαλύτερη παραγωγός καπνού στην Ευρώπη. 

Η αφήγηση ξεκινά από τις 22 Ιουλίου και τελειώνει στις 25 Σεπτεμβρίου του 1987. Κάθε μέρα και μια διαδρομή, μια στάση, μια παράσταση σε ένα χωριό, μια συνοικία. Μπορεί σε κάποια χωριά να βλέπουν πρώτη φορά θίασο, έστω ενός δημοτικού θεάτρου, θεατρίνους, κοστούμια, σκηνικά, Μολιέρο. Φυσικά, ούτε λόγος για θεατρική αίθουσα ή κάτι παρεμφερές, σκηνή μπορεί να είναι μια πλατεία, μια αλάνα, ένα σταυροδρόμι, η αυλή ενός σχολείου, ένα γήπεδο στο οποίο έχει απλώς αφεθεί η ξύλινη εξέδρα που την προηγούμενη μέρα φιλοξενούσε το μεγάλο πανηγύρι, με κλαρίνα, τσάμικα και τα σχετικά. Κάθε σταθμός και μια σύντομη αφήγηση. 

Ο χαρακτηρισμός «ημερολόγιο» στον τίτλο του βιβλίου είναι εντελώς ακριβής. Η γραφή της Εφης Παπαθεοδώρου είναι αποσπασματική, σαν σημειώσεις που ανασύρθηκαν από παλιό, χειρόγραφο ημερολόγιο και καθαρογράφτηκαν. Σύντομες, καίριες φράσεις, στις οποίες εναλλάσσονται περιγραφές τοπίων, κτιρίων, ανθρώπων, σχόλια της συγγραφέα, στιγμιότυπα, συζητήσεις με χωριανούς που συναντά πριν ή μετά κάθε παράσταση, ιστορικές σημειώσεις για κάθε τόπο, οξυδερκείς παρατηρήσεις για τις ιδιαίτερες κουλτούρες και ιδιοσυγκρασίες που μπορούν να αλλάζουν ριζικά σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων. Φυσικά, οι τόποι που εναλλάσσονται από μέρα σε μέρα και από παράσταση σε παράσταση είναι οικείοι στη συγγραφέα -είναι κι αυτή Αγρινιώτισσα (από τα Σιταράλωνα Τριχωνίδας)- αλλά το μάτι της θεατρίνας ανακαλύπτει πράγματα που ίσως δεν είχε ξαναδεί, ενώ το χέρι της συγγραφέα προσθέτει πληροφορίες για το παρόν και το παρελθόν κάθε τόπου, κρυμμένες πίσω από αντιαισθητικούς «νεωτερισμούς», ιστορική λογοκρισία, πολιτικό εκμαυλισμό. 

Ο σαρκασμός και αυτοσαρκασμός, άφθονος και πηγαίος. «Παίζομε με μικρόφωνα. Παράσταση χάλια - ακούγονται τα ποδοκροτήματα». «Χειροκροτούν θερμά. Η εκτίμησή μου για τους Τσιγγάνους επιβεβαιώνεται γι’ άλλη μια φορά». «Παράσταση φιάσκο». «Ο δόλιος Αρπαγκόν θρηνεί για τον χαμένο του θησαυρό ενώ οι χασάπηδες απέναντι λιανίζουν μεγαλοπρεπώς παϊδάκια»… Μεταξύ του θεατρικού μαραθώνιου του θιάσου και της καθημερινότητας των «ρυπαρών και φθειραπόγονων Αιτωλοακαρνάνων» (αλλά και των Λευκαδιτών ή Αρτινών) παρεισφρέουν κρίσιμες παρατηρήσεις για το παρελθόν και το παρόν. «Ο αδερφός μου σκοτώθηκε στο δεύτερο αντάρτικο». «Το χωριό είναι όλο αμπέλια… Η ΕΟΚ θέλει να τα ξεκωλώσουν τώρα». «…Τα παρασκήνιά μας δίπλα σε ρίζες ξερών καλαμποκιών και καπνόριζες»… 

Είναι επίτευγμα πώς μέσα σε τόσο λίγες σελίδες ξετυλίγεται μια πυκνή κοινωνιολογική και ανθρωπολογική τοιχογραφία μιας περιοχής της Ελλάδας με μεγάλο πολιτικό και οικονομικό ειδικό βάρος. Εχω κι εγώ μια οικειότητα με την περιοχή, που κατά σύμπτωση άρχισα να τη γνωρίζω ακριβώς την ίδια χρονιά. Αν και βαρύς καπνιστής, πρώτη φορά το 1987 ερχόμουν σ’ επαφή με τον πρώτο κρίκο της εφοδιαστικής του καπνού: να πέσει ο σπόρος, να γίνουν τα φιντάνια, να φυλαχτούν από το κρύο, να μεταφυτευτούν στο χωράφι, να ποτιστούν μέχρι να γίνουν δίμετρα φυτά, να μαζευτούν με τη δροσιά της νύχτας προς ξημέρωμα, να αρμαθιαστούν, να ξεραθούν, να περάσει ο έμπορας να τ’ αξιολογήσει και να τα τιμολογήσει. Οι περισσότεροι άνθρωποι του καπνού μάλλον δεν θα είχαν κουράγιο να πάνε σε παράσταση, ακόμη κι αν παιζόταν έξω από την πόρτα τους. Ισως τον Σεπτέμβριο, όταν είχε μαζευτεί και το τελευταίο πατόφυλλο. Οι άνθρωποι του καπνού δούλευαν ακατάπαυστα, δεν χαίρονταν ποτέ το καλοκαίρι, έχτιζαν σπίτια, σπούδαζαν παιδιά, αγόραζαν ακίνητο στην πόλη, έπαιρναν αυτοκίνητα, κι έβλεπαν τις βαντούλες του καπνού να ξεραίνονται κρεμασμένες από τα ταβάνια υπόστεγων και ημιτελών ισογείων σαν τον θησαυρό του Φιλάργυρου του Μολιέρου. 

Ισως, αν ήξεραν την καταστροφή που θα ερχόταν και θα αφάνιζε κάθε υποψία καπνόφυλλου στον μεγαλύτερο σε έκταση και πιο ευεργετημένο σε νερά και καλλιεργητικές εκτάσεις νομό της χώρας, ίσως ξέκλεβαν δυο ώρες για να δουν την παράσταση του ΔΗΠΕΘΕ Αγρινίου, τους θεατρίνους, τον Αρπαγκόν, τη Φροσύνη (Εφη Παπαθεοδώρου), τον Βαλέριο. Αλλωστε, ο Μολιέρος έχει αντέξει περισσότερο από τον ιστορικό κύκλο της βιομηχανίας του καπνού. 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Ενας γέρος έχει πιάσει κουβέντα με τον Αρπαγκόν, στο δίλημμα του γερο-φιλάργυρου για το αν θα προτιμήσει τη νεαρή νύφη από την κασελίτσα του με τα λεφτά του. 

«Παρ’ τα λιφτά σ’ κι άσ' την να πάει στο καλό της». 

Οσο για τη νύφη, τη συμβουλεύει: 

«Δώστ’ μια σπρουξά να πάει στα κομμάτια».

Στη δε προξενήτρα: 

«Εσύ τα ‘φτιαξις ούλα» 

Εφη Παπαθεοδώρου, «Το ημερολόγιο μιας τουρνέ» (εκδόσεις Αίολος)

Ο συντομότερος δρόμος προς το χάος

 Η Εφημερίδα των Συντακτών, 8-9/2/2025

Εν αρχή ην ο Τραμπ. Ή έτσι νομίζαμε, τουλάχιστον, διότι ίσως ο Τραμπ δεν ήταν πραγματικά η αρχή, ούτε καν ο Τραμπ του 2017 που έριξε λίγα χαστουκάκια στη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, για την ακρίβεια στη θεσμικά ρυθμισμένη παγκοσμιοποίηση, αυτή που εδώ και μερικές δεκαετίες, με πολιτικές αποφάσεις κυβερνήσεων και διακρατικών οργανισμών υπερ-ρύθμισε τους όρους απορρύθμισης των αγορών και των εθνικών οικονομιών υπέρ του κεφαλαίου και του έξυπνου χρήματος, με τις χιλιάδες μεταμορφώσεις τους. 

Αυτή η ρυθμιζόμενη απορρύθμιση, που σήμερα υποτίθεται ότι τη διαλύει ο Τραμπ με τους δασμούς που επιβάλλει επιλεκτικά για την προστασία των «αμερικανικών κεφαλαίων» (μια στιγμή! Υπάρχει πια τέτοιο πράγμα; Υπάρχει αμερικανικό, γερμανικό ή ελληνικό κεφάλαιο;) αποδείχτηκε πόσο σικέ ήταν στη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης και της κρίσης χρέους. Αν οι νεοφιλελεύθεροι εγκέφαλοι που διαβουκολούν τις οικονομίες του πλανήτη, ως κεντρικοί τραπεζίτες, πρωθυπουργοί, υπουργοί ή CEO πολυεθνικών ομίλων, ήταν νεοφιλελεύθεροι μέχρι μυελού οστέων, θα άφηναν να καταρρεύσει κάθε τράπεζα, κάθε επενδυτικό ταμείο, κάθε αρπακτικό κεφάλαιο, κάθε κρατικό θησαυροφυλάκιο που βρέθηκε με τα «σαπάκια» παράγωγα των επισφαλών στεγαστικών δανείων στα χέρια, σαν τον κατσικοκλέφτη με τη γίδα στην πλάτη. Αλλά δεν το έκαναν. Αφησαν να καούν μερικά ξερά, να αποκοπούν οι πιο αδύναμοι κρίκοι –φυσικά κι η Ελλάδα ανάμεσά τους–, αλλά σε γενικές γραμμές έδρασαν συντονισμένα για τη σωτηρία του παγκόσμιου καπιταλισμού από τον ίδιο του τον εαυτό. 

Τι ακριβώς ένωσε σε αυτή την επιχείρηση αυτοδιάσωσης τους αφοσιωμένους οπαδούς της πλήρους απορρύθμισης; Μα φυσικά η ρύθμιση. Η ρύθμιση της νομισματικής πολιτικής, των τιμών, της αξίας των περιουσιακών στοιχείων, των μισθών, των εισοδημάτων, των δημοσιονομικών πολιτικών. Σιγά μην άφηναν να κάνουν τη δουλειά οι αγορές, σιγά μην πίστεψαν ποτέ στη μεταφυσική ικανότητα της αγοράς να φέρνει ξανά την ισορροπία. Ολα τα ρύθμισαν. Από το πόσο θα αποδυναμωθούν οι μισθοί και τα συνδικάτα, μέχρι το ποιοι θα κυβερνούν στα ημι-χρεοκοπημένα «προτεκτοράτα» της ευρωζώνης. 

Κι αυτό το επανέλαβαν κι άλλες φορές, πρώτα με την πανδημία στη διάρκεια της οποίας επανεγκατέστησαν το κράτος στον θρόνο της οικονομίας, βάζοντας την αγορά για αρκετό διάστημα στη βαθιά κατάψυξη, κι έπειτα με την πληθωριστική έκρηξη, οπότε οι κεντρικοί τραπεζίτες πήραν ξανά το μαγικό ραβδάκι των επιτοκίων κι έκαναν τα δικά τους. 

Τέλος πάντων, τα θυμίζω αυτά τα σχετικώς πρόσφατα για να υπογραμμίσω ότι ακόμα και στο πλαίσιο της ρυθμιζόμενης απορρύθμισης των οικονομιών των τελευταίων δεκαετιών, όπου ζητούμενο ήταν να περιοριστούν στο ελάχιστο τα εμπόδια στην ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων, αγαθών, υπηρεσιών –όσο καταστροφική κι αν ήταν αυτή η ελευθερία για ολόκληρες χώρες, κοινωνίες, έθνη–, κάποιοι ελάχιστοι κανόνες υπήρχαν. Υπήρχαν ρήτρες διαφυγής, σειρήνες συναγερμού, καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Υπήρχαν όργανα συντονισμού του παγκόσμιου καπιταλισμού, θεσμοί συνεννόησης των υπερδυνάμεων G7, G8, G20 και πάει λέγοντας, υπήρχαν διεθνείς οργανισμοί, φόρουμ διαλόγου και «διεθνείς» των τραπεζών, των χρηματιστηρίων, των βιομηχανιών, της ναυτιλίας, των μεταφορών, του εμπορίου. Υπήρχε, δηλαδή, μια ελάχιστη δόση ορθολογισμού που απέτρεπε μετωπικές συγκρούσεις και επέτρεπε διαχείριση των κρίσεων. (Το γεγονός ότι από αυτή τη διαχείριση κρίσεων κάθε φορά οι εργαζόμενοι και οι υποτελείς τάξεις έβγαιναν πιο αποδυναμωμένοι είναι αυτονόητο, για καπιταλισμό μιλάμε, παγκοσμιοποιημένος ή εθνικός την ίδια δουλειά κάνει.) 

Αυτό που κάνει τη διαφορά στη «δεύτερη φορά Τραμπ» δεν είναι απλώς η αμφισβήτηση κάποιων ελάχιστων κανόνων στις παγκόσμιες συναλλαγές και στις διεθνείς σχέσεις, αλλά η απόπειρα κατάλυσης κάθε έννοιας διεθνούς συστήματος, με ΟΗΕ, ΠΟΥ, ΔΝΤ, ΟΟΣΑ, G7, διεθνές δίκαιο, διεθνείς συμφωνίες, διεθνή δικαστήρια, διαιτησίες, δίκαιο πολέμου, προστασία προσφύγων, αιχμαλώτων. Πολλοί πίστευαν (πιστεύαμε, θέλω να ομολογήσω, για να περιλάβω και τις δικές μου αντιλήψεις) ότι ένας βαθμός προστατευτισμού, με δασμολογικές ή άλλες παρεμφερείς πολιτικές, υποτιμήσεις ή υπερτιμήσεις νομισμάτων, είναι όρος επιβίωσης ιδιαίτερα για πιο μικρές και αδύναμες χώρες, σε ένα περιβάλλον μη αναστρέψιμης παγκοσμιοποίησης. Ο προστατευτισμός που εισάγει ο Τραμπ, όμως, ανεξάρτητα από το σε ποιον βαθμό εννοεί τις δασμολογικές και γεωπολιτικές απειλές του, είναι ο συντομότερος δρόμος προς το παγκόσμιο χάος. 

Κι αυτό για δύο κυρίως λόγους:

Πρώτον, γιατί το δόγμα MAKE AMERICA GREAT AIGAIN (MAGA) βάζει κάθε άλλη χώρα από τις 193 του ΟΗΕ στη θέση του πιθανού εχθρού των ΗΠΑ. Ολοι είναι εχθροί των ΗΠΑ απλώς γιατί υπάρχουν, γιατί ακολούθησαν ή υποτάχθηκαν στην απαίτηση των ίδιων των ΗΠΑ για πλήρη απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου. Οσοι κατάφεραν να γίνουν πλεονασματικός εμπορικός εταίρος της αυτοκρατορίας, την πάτησαν. Θα φάνε δασμούς μέχρι τελικής πτώσης. 

Και δεύτερον, το χάος έρχεται ακόμη πιο κοντά, γιατί στην πράξη υποχρεώνονται όλοι οι εμπορικοί «εχθροί» των ΗΠΑ είτε να συρθούν σε διμερή διαπραγμάτευση, σε ένα παζάρι από το οποίο θα προκύψουν δεκάδες διαφορετικές δασμολογικές «ταρίφες», άρα ένας κόσμος με δεκάδες διαφορετικά μέτρα και σταθμά, σαν την κατακερματισμένη Ευρώπη των φεουδαρχών και των πριγκίπων, καθένας με το δικό του νόμισμα, το δικό του σύστημα μέτρησης, το δικό του μοντέλο φοροκλοπής. Είτε να απαντήσουν με δασμολογικά αντίποινα, πράγμα βεβαίως που οδηγεί στον ίδιο κατακερματισμό και στο ίδιο χάος (δείτε πώς τσίμπησε ο Πολωνός Τουσκ καλώντας σε «εξέγερση κατά της ρύθμισης». Πρακτικά, παραπέμπει σε ξήλωμα της μισής ευρωπαϊκής νομοθεσίας).

Πρακτικά, η διάλυση κάθε έννοιας διεθνούς συστήματος από τον Τραμπ, στο όνομα της προστασίας του αμερικανικού καπιταλισμού (αν υπάρχει τέτοιος) είναι μια επέκταση του απόλυτου ατομικισμού όπως τον κήρυττε η Θάτσερ, «δεν υπάρχει κοινωνία, υπάρχουν μόνο τα άτομα και οι οικογένειές τους». Ο κτηματομεσίτης πλανητάρχης θα το παράλλασσε ως εξής: «Δεν υπάρχει κόσμος, δεν υπάρχει διεθνής κοινότητα, υπάρχουν μόνο οι ΗΠΑ και οι εχθροί της». 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

Η εξέγερση κατά της ρύθμισης είναι αναπόφευκτη. Είτε αρέσει σε κάποιους στην Ε.Ε. είτε όχι. Τώρα είναι η ώρα! 

Ντόναλντ Τουσκ, πρωθυπουργός Πολωνίας, προεδρεύων της Ε.Ε. αυτό το εξάμηνο. (Ανάρτηση στο X) 

Τίνος είναι η AI;

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 1-2/2/2025

Ο πόλεμος των κόσμων έχει προ πολλού αρχίσει. Kαι δεν έχει σχέση με το ζοφερό αφήγημα του Γουέλς, την επιχείρηση ριζικού αφανισμού του ανθρώπινου είδους από εξωγήινους εισβολείς που έβλεπαν το είδος μας απλώς ως τροφή. Ο πόλεμος των κόσμων εξελίσσεται εντελώς γήινα, δεν υπάρχει ίχνος εξωγήινης παρέμβασης σε όσα αιματηρά ή αυτοκαταστροφικά συντελούνται στον πλανήτη με συντελεστές κρατικές υπερδυνάμεις, διακρατικές συμμαχίες, κράτη-τρομοκράτες, οικονομικές οντότητες που έχουν συγκεντρώσει ασύλληπτη οικονομική, πολιτική, διανοητική ισχύ, ικανή να επηρεάζει ταυτόχρονα δισεκατομμύρια ανθρώπους, πέρα από σύνορα και αποστάσεις.  

Το καινούργιο πεδίο του πολέμου των κόσμων, ή τουλάχιστον καινούργιο για μας, τους κοινούς θνητούς που δεν παρακολουθούμε καταλεπτώς την αδιάκοπη εδώ και δέκα χρόνια ροή πληροφοριών και χρήματος σε αυτό, είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη. ΤΝ ή ΑΙ. Πάνε σχεδόν 25 χρόνια από τότε που ο ευφάνταστος Στίβεν Σπίλμπεργκ πήρε τον Πινόκιο του Κάρλο Κολόντι και τον μετέφερε σε μια δυστοπική, μελλοντική εποχή κλιματικής κατάρρευσης, με ήρωα έναν ρομποτικό κλώνο ενός παιδιού που εκτός από τεχνητή, αποκτά τόσο έντονη συναισθηματική νοημοσύνη, ώστε μόνη του επιθυμία είναι να νιώσει τη μητρική αγάπη. Εστω κι αν είναι για μία μόνη μέρα, την τελευταία της ζωής του.  

Το φιλοσοφικό ερώτημα του κινηματογραφικού παραμυθιού είναι σχεδόν κοινότοπο στην επιστημονική φαντασία: Ποιο είναι το όριο του πνευματικού εξοπλισμού που δικαιούνται η επιστήμη και η τεχνική να φορτώσουν σε μια μηχανή, ένα ρομπότ, έναν υπολογιστή ή μια απλή εφαρμογή, ώστε να μην απειληθεί η αυτονομία της ανθρώπινης ύπαρξης;  

Η Big Tech, που έχει τη βάση της στη Silicon Valley, μαζεύει αθρόα χρήμα από τη Wall Street και επενδύει στη μεγαλομανία του Τραμπ να καταστήσει τις ΗΠΑ παγκόσμια, μοναδική και αδιαμφισβήτητη αυτοκρατορία, δεν έχει μπει στον κόπο να ασχοληθεί με την υπαρξιακή αγωνία των ανθρώπων απέναντι στην απροσδιόριστη δύναμη της Τεχνητής Νοημοσύνης. Προς το παρόν την ενδιαφέρει να κρατήσει το παγκόσμιο μονοπώλιο στις βασικές και πιο εμπορικές εκδοχές, όπως έχει άλλωστε πετύχει με τις μηχανές περιήγησης στον παγκόσμιο ιστό, με τα λειτουργικά συστήματα των υπολογιστών ή τα σόσιαλ μίντια. Εξ ου η πανικόβλητη αντίδραση στην εμφάνιση της φθηνής κινεζικής ανταγωνίστριας Deep Seek, που μπορεί να σπάσει το αμερικανικό μονοπώλιο στην ΤΝ. Και, κυρίως, να σκάσει τη χρηματιστηριακή φούσκα που έχει χτιστεί γύρω από αυτό το μονοπώλιο. 

 Στην πραγματικότητα η ψηφιακή GAFAM του αυτοκρατορικού MAGA δεν έχει κανέναν λόγο να απαντήσει στα ανθρώπινα υπαρξιακά διλήμματα για την ισχύ των μηχανών και το ενδεχόμενο να πάρουν το πάνω χέρι. Ισως μάλιστα έχουν κάθε λόγο να συντηρούν τους μεταφυσικούς φόβους και τις πιο ευφάνταστες θεωρίες συνωμοσίας για το ενδεχόμενο οι εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης να βγάλουν νοκ άουτ τη φυσική, την ανθρώπινη νοημοσύνη και να καταστήσουν άχρηστους εκατομμύρια ανθρώπους, δημιουργούς, τεχνίτες, επιστήμονες, εργάτες.  

Αυτοί οι φόβοι έχουν ήδη μπει σε κάθε σπίτι, σε κάθε χώρο δουλειάς, σε κάθε επαγγελματική ομάδα, σε κάθε τάξη που καλείται να βάλει στη ζωή της εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης. Προ ημερών έγινε μια ανάλογη συζήτηση στην «Εφ.Συν.»: «Δεν είμαστε κατά της ΤΝ που κλέβει τη δουλειά δημιουργών;» αναρωτήθηκε η Λ. «Ναι, αλλά δεν μπορούμε να δαιμονοποιούμε την ΤΝ συνολικά, υπάρχουν εφαρμογές της που συντελούν στην πρόοδο», αντέτεινε η Ε. «Μα θα χαθούν εκατομμύρια θέσεις εργασίας», είπε η Λ. «Ομως αυτό φέρνει κάθε τεχνολογικό άλμα, από την εποχή των μηχανικών αργαλειών», είπε ο Γ. «Δεν είμαι λουδίτισσα, αλλά πρέπει να υπερασπίζουμε τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας», απάντησε μαχητικά η Λ. «Αμφιβάλλω αν αυτά τα δικαιώματα αφορούν πραγματικά τους δημιουργούς και τους παραγωγούς, νομίζω πως απλώς έχουν γίνει μια βιομηχανία αποκλεισμού μας ακόμη και από τα κοινά τοις πάσι», είπε ο Γ. Κι αυτό το τελευταίο επιχείρημα παρέπεμπε κάπως στην αμήχανη αντίδραση του επικεφαλής της αμερικανικής OpenAI (Σαμ Αλτμαν) ότι θα κυνηγήσει τους Κινέζους ανταγωνιστές της Deep Seek για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας, γιατί τάχα έχουν χρησιμοποιήσει δικούς του κώδικες για την παραγωγή της φθηνής μηχανής τους Τεχνητής Νοημοσύνης. Ο παγκόσμιος πόλεμος της ΤΝ επεκτείνεται ήδη στο πεδίο της πνευματικής ιδιοκτησίας.  

Κι εδώ μπαίνουμε μάλλον στο ζουμί της υπόθεσης. Αν μιλήσουμε για την ιδιοκτησία της ΤΝ, πνευματική ή υλική και απολύτως χειροπιαστή, θα τη δούμε γυμνή, απαλλαγμένη από κάθε πέπλο υπερφυσικής ισχύος και φετιχιστικής επιρροής. Ο συμπαθής εκ πρώτης όψεως Κινέζος ιδρυτής της Deep Seek, ο κ. Γουένφνεγκ Λιανγκ με τα τεράστια ματομπούκαλα, που στο μέλλον μπορεί να αποδειχθεί εξίσου καθίκι με τους Αμερικανούς ανταγωνιστές του, είπε με τον πιο απλό τρόπο ότι η επιτυχία της εταιρείας του στην Τεχνητή Νοημοσύνη βασίστηκε στα ταλέντα των ειδικών, τεχνικών και επιστημόνων που μάζεψε από τα καλύτερα κινεζικά πανεπιστήμια (δεν μας είπε βέβαια αν τους πληρώνει καλά). Και το ίδιο έχουν κάνει στην άλλη ακτή του Ειρηνικού οι Αμερικανοί ανταγωνιστές του, κυνηγοί κεφαλών απ’ όλο τον κόσμο, με ταλέντα και δεξιότητες στους αλγόριθμους και στο απεριόριστο σύμπαν των μαθηματικών κωδίκων, οι οποίοι εκπαιδεύονται για να πολλαπλασιάζονται, να αναβαθμίζονται και να μεταλλάσσονται διαρκώς. Με λίγα λόγια, η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι πριν απ’ όλα κοινή, κανονική ανθρώπινη νοημοσύνη. Η νοημοσύνη χιλιάδων, εκατομμυρίων, δισεκατομμυρίων ανθρώπων, όλων των ανθρώπινων πλασμάτων που έχουν περάσει απ’ αυτόν τον πλανήτη, όλη η γνώση και όλες οι πληροφορίες που έχουν καταγραφεί σε σπαράγματα της λίθινης εποχής, σε βιβλία της αναλογικής, σε κώδικες και αποθηκευμένα αρχεία της ψηφιακής εποχής. Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι η πιο πυκνή συνεκδοχή της συλλογικής ανθρώπινης νοημοσύνης κι επομένως, κατ’ αρχήν, ανεπίδεκτη ιδιοκτησίας. Ακόμη κι αν οφείλουμε στις συνθήκες της εμπορευματικής οικονομίας να αναγνωρίσουμε κάποιον βαθμό πνευματικής ιδιοκτησίας στους περίπλοκους κώδικες που περιλαμβάνει κάθε εφαρμογή AI, αυτή ανήκει πριν απ’ όλα στους συνδημιουργούς τους, στους τεχνικούς και επιστήμονες που τους κατασκεύασαν.  

Επομένως, είτε αντιμετωπίσουμε την ΑΙ ως μέσο παραγωγής –γιατί αυτό είναι για τις εκατομμύρια επιχειρήσεις στον κόσμο που θα την εντάξουν στην παραγωγική και εφοδιαστική αλυσίδα τους- είτε ως προϊόν, το ερώτημα είναι σε ποιον ανήκει. Ποιος θα έχει τον έλεγχό της. Αυτό άλλωστε ήταν το ερώτημα για κάθε τεχνολογική εξέλιξη και καινοτομία που άλλαζε τον τρόπο παραγωγής και εργασίας, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από βαριές και χρονοβόρες δουλειές, αλλά αφήνοντας ταυτόχρονα εκατομμύρια ανθρώπους χωρίς δουλειά και πόρους επιβίωσης. Για κάθε ανθρώπινο τεχνολογικό «θαύμα», από τον τροχό μέχρι την Τεχνητή Νοημοσύνη, τα ερωτήματα είναι τα ίδια: «Ποιος σε έφτιαξε; Σε ποιον ανήκεις; Ποιον ωφελείς;» Αυτά τα ερωτήματα -και κυρίως οι απαντήσεις τους- είναι η «φιλοσοφική λίθος» του πολιτισμού της ιδιοκτησίας. 

 

 ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ  

Ντέιβιντ: Πώς μπορεί η Μπλε Νεράιδα... να μετατρέψει... ένα ρομπότ... σε πραγματικό, ζωντανό αγόρι; 

Dr. Know: Ελα, ανθρώπινο παιδί, στα νερά και στην άγρια φύση... κρατώντας μια νεράιδα απ’ το χέρι, γιατί ο κόσμος είναι πλημμυρισμένος από δάκρυα, περισσότερο απ’ όσο μπορείς να καταλάβεις. Η αναζήτησή σου θα είναι επικίνδυνη, ωστόσο η ανταμοιβή υπερβαίνει το κόστος. Στο βιβλίο του «Πώς μπορεί ένα ρομπότ να γίνει άνθρωπος;» ο καθηγητής Allen Hobby γράφει για τη δύναμη που θα μεταμορφώσει έναν Mecha σε Orga.  

Ντέιβιντ: Θα μου πεις πώς θα τη βρω; 

Dr. Know: Η ανακάλυψή της είναι αρκετά πιθανή. Η Μπλε Νεράιδα μας υπάρχει σε ένα μέρος, σε ένα μοναδικό μέρος. Στο τέλος του κόσμου, όπου τα λιοντάρια κλαίνε. Εδώ είναι το μέρος όπου γεννιούνται τα όνειρα. 

 Steven Spielberg, Brian Aldiss, Ian Watson, «Α.Ι.» (2001)