Άνδρες και γυναίκες που πέφτουν από ψηλά (19/9/2009)

Υπάρχει αυτή η χαρακτηριστική φωτογραφία, ίσως το πιο εμβληματικό ντοκουμέντο της φρίκης της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Με φόντο τους φλεγόμενους δίδυμους πύργους, μια ανθρώπινη φιγούρα, άνδρας, ένα σώμα αποδεσμευμένο ήδη από τη ζωή, διασχίζει ανεξέλεγκτο το κενό, από το ύψος των 40 ή των 50 ορόφων. Κανείς δεν ξέρει ποιος ήταν, αλλά τις συνθήκες της επιλογής του όλοι λίγο-πολύ τις φαντάζονται. Επέλεξε ένα θάνατο ίσως πιο ακαριαίο, πιο ατομικό, μοναχικό, πιθανότατα λιγότερο επώδυνο. Ίσως το άλμα στο κενό να έκρυβε και μια ανόητη ελπίδα, ότι ένα αόρατο χέρι, το χέρι του Θεού, του Superman της παιδικής φαντασίας, θα μεσολαβούσε για μια απαλή προσγείωση στο έδαφος. Ίσως πάλι, το άλμα να μην ήταν ακριβώς μια ελεύθερη επιλογή, να μην περιείχε κανέναν ηρωισμό, αλλά να ήταν το προϊόν της σύγχυσης που προκάλεσε η κόλαση φωτιάς στο εσωτερικό των δίδυμων πύργων.

Διαβολική σύμπτωση. Την περασμένη Παρασκευή, ανήμερα της ογδόης επετείου από την επίθεση στους δίδυμους πύργους, άλλος ένας θάνατος από ψηλά. Υποθέτω ότι δεν είχε κανενός είδους συμβολισμό η επιλογή της εργαζόμενης της France Telecom να θέσει τέλος στη ζωή της από έναν ψηλό όροφο του κτιρίου όπου εργαζόταν. Προφανώς όχι από τον 50ό, ή 40ό όροφο, η εταιρεία δεν διαθέτει ουρανοξύστες εξ όσων ξέρω. Η πτώση έγινε από τον πέμπτο όροφο, πάντως εξασφάλιζε βεβαιότητα θανάτου. Αλλά, οι περιγραφές της είδησης που έκανε τον γύρο του κόσμου και έτυχε μεγάλης προβολής (πιθανότατα λόγω του «εξωτισμού» της) παραπέμπουν σε μια κατάσταση εγκλωβισμού, ανάλογη με αυτή του άνδρα των δίδυμων πύργων. Έτσι τουλάχιστον τη «μετέφρασε» το μυαλό της ιδανικής αυτόχειρος. Η πτώση στο κενό έγινε αφού της είχαν ανακοινώσει την πολλοστή αλλαγή προϊσταμένου. Δεν είναι λόγος, θα πείτε, ν’ αυτοκτονεί κανείς. Οι 23 αυτοκτονίες και οι 13 απόπειρες στην ιδιωτικοποιημένη εταιρεία δεν είναι, βέβαια, η τυπική αντίδραση του μέσου ανθρώπου στις συνθήκες εντατικοποίησης, ανταγωνισμού, ψυχολογικής πίεσης, εκφοβισμού, εργασιακής ανασφάλειας που συνοδεύουν το νεοφιλελεύθερο μοντέλο, το οποίο μετέτρεψε τους χώρους παραγωγής σε πεδία πολέμου. Η αυτοχειρία συνήθως είναι μια ακραία αντίδραση που αποκαλύπτει μια αδιάγνωστη παθολογία, αντικείμενο ψυχιατρικής παρέμβασης που δεν έγινε εγκαίρως. Αλλά είναι ένα από τα πολλά συμπτώματα μιας ψυχοπαθολογίας της εργασίας, η οποία από πεδίο αυτοπραγμάτωσης του είδους μας μεταλλάσσεται σε χώρο και χρόνο αποξένωσης. Αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο, η εργασία έχει εδώ και αιώνες αποκτήσει το διπλό πρόσωπο του Ιανού και για ορισμένους η μια του όψη είναι το ίδιο αποκρουστική όσο και ο θάνατος. Αυτό γίνεται κυριολεξία στα καθ’ ημάς θανατηφόρα εργατικά ατυχήματα της υπό πώληση Λάρκο, της κρατικής ΔΕΗ ή στις εργολαβίες των δημοσίων έργων, όπου η υγιεινή και η ασφάλεια έχουν μετατραπεί σε σαρκαστικό ανέκδοτο. Αλλά γίνεται κυριολεξία και στην περίπτωση των «επιλεγμένων θανάτων» της France Telecom ή των Ιαπώνων εργαζομένων που με φόντο την ύφεση διπλασίασαν την «επίδοσή» τους στις αυτοχειρίες.

Η κρίση διαχέει σε όλα τα κοινωνικά στρώματα ένα ιδιαίτερο, καταστροφικό ψυχολογικό φορτίο, αντανάκλαση των οικονομικών και παραγωγικών προσδοκιών που ματαιώνονται, διαψεύδονται, καταρρακώνονται. Τις πρώτες μέρες της «Μεγάλης Ύφεσης» του 1929 το μακάβριο ανέκδοτο ήταν ότι «ουρανός έβρεχε χρηματιστές και επενδυτές». Η στατιστική του θανάτου μέτρησε ήδη, και στην παρούσα κρίση, μια αξιοσημείωτη αύξηση των θανάτων, αυτοκτονιών, αλλά και φόνων που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τις μικρές και μεγάλες ιστορίες οικονομικής καταστροφής. Μετρά επίσης έναν διπλασιασμό στην κατανάλωση αντικαταθλιπτικών, ενώ οι δημοφιλείς στις ΗΠΑ ψυχοθεραπευτές δεν προλαβαίνουν να «εξυπηρετούν» πλούσιους πελάτες που είναι αδύνατο να συμβιβαστούν με την ιδέα του λουκέτου στην επιχείρησή του ή της εξανέμισης του επενδυτικού τους χαρτοφυλακίου. Δεν λείπουν οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες ανάμεσά τους. Επομένως -θα μπορούσε να συμπεράνει ελαφρά τη καρδία κανείς- η ψυχοπαθολογία της ύφεσης μοιράζει με μια σχετική κοινωνική δικαιοσύνη τους δηλητηριώδεις καρπούς της, δεν κάνει διακρίσεις, είναι ένα διαταξικό φαινόμενο. Μπορεί και να ισχύει σε ένα βαθμό, μπορεί πράγματι η κρίση να τσακίζει με έναν αναλογικό τρόπο χειρώνακτες, βιομηχανικούς εργάτες, υπαλλήλους, μάνατζερ, επιχειρηματίες, εισοδηματίες, οποιονδήποτε καταγράφει απώλειες στο οικονομικό και το ψυχολογικό του χαρτοφυλάκιο. Να σώσουμε και τους πλούσιους, δεν λέω, να τους αποτρέψουμε από την αυτοχειρία, αλλά κυρίως να τους σώσουμε από τον ίδιο τους τον πλούτο, πηγή του κακού εντέλει.

Όχι, δεν είναι συγκρίσιμες οι καταστάσεις, δεν συγκρίνεται η καταστροφή που συντελείται στον κόσμο της εργασίας με ό,τι συμβαίνει στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας. Από πάνω προς τα κάτω, κάθε τάξη που πλήττεται από τον μηχανισμό της ύφεση πολυτέλεια να μετακυλίσει μέρος των ζημιών της στα υποτελή της στρώματα. Στον πάτο της πυραμίδας, όμως, δεν υπάρχει αυτή η ευχέρεια. Ο κόσμος της εργασίας δεν έχει σχεδόν καμία τέτοια δυνατότητα. Γι’ αυτό και η τελική έκβαση της κρίσης, η πιο αξιόπιστη καταγραφή της κοινωνικής καταστροφής που προκαλεί, είναι η ανεργία. Είναι το μέγεθος που επιτρέπει στην επιχειρηματική τάξη να υπενθυμίζει στους «τυχερούς» που διασώζουν τη θέση εργασίας τους: «Ξέρεις τι γίνεται εκεί έξω;». Κι εκεί έξω υπάρχει ανεργία, υπάρχουν άνθρωποι πρόθυμοι να αποδεχθούν εξοντωτικούς ρυθμούς δουλειάς, προσβλητικούς όρους απασχόλησης, υπάρχουν μετανάστες που έρχονται από κάθε ήπειρο για ένα κομμάτι ψωμί, υπάρχει ένας εφεδρικός στρατός εργασίας που πιέζει αφόρητα τις γραμμές παραγωγής. Εκεί έξω επίσης υπάρχει το κενό, τα είκοσι μέτρα που χωρίζουν τον πέμπτο όροφο της France Telecom από το έδαφος.

Η επιχειρηματική και πολιτική ελίτ (της Γαλλίας, εν προκειμένω) θορυβήθηκε από τη διάσταση του φαινομένου και κυρίως από την παγκόσμια δημοσιότητα που πήραν οι συνεχόμενες αυτοχειρίες τρελαμένων μισθωτών. Η αντίδραση, ωστόσο, είναι μάλλον αστεία, σαν μακάβριο ανέκδοτο. Θα ληφθούν μέτρα, θα προσληφθούν ψυχολόγοι, γιατροί, «ξεχάστε τη France Telecom που ξέρατε, στη θέση της θα αναδυθεί μια νέα εταιρεία με ανθρώπινο πρόσωπο». Κανείς δεν σκέφτηκε ωστόσο ότι, πριν οι ψυχοθεραπευτές γίνουν το δημοφιλέστερο επάγγελμα και τα αντικαταθλιπτικά χάπια το μέσο παραγωγής του μέλλοντός μας, θα πρέπει να αναθεωρηθεί ένα ολόκληρο εργασιακό μοντέλο που εδραιώθηκε στην ευρείας κλίμακας ιδιωτικοποίηση, στην απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, στη δραστική περιστολή των πιο στοιχειωδών μέσων άμυνας των μισθωτών. Έτσι, η κρίση ανθρωπισμού των μάνατζερ της εργασίας θυμίζει τον Γερμανό αυτοκράτορα του ποιήματος του Μπρεχτ που ξέμεινε από ζωντανούς στρατιώτες και διατάζει τον νεκρό στρατιώτη να αναβάλλει τον θάνατό του μέχρι τη νίκη της πατρίδας.

Η αλήθεια είναι ότι η νέα ψυχοπαθολογία της εργασίας -με τις ακραίες ή με τις καθημερινές, λιγότερο αιματηρές και αφανείς εκδηλώσεις της- δεν είναι ακριβώς αποτέλεσμα της κρίσης. Έχει προηγηθεί αυτής και έχει εδραιωθεί σε εποχές παραγωγικής ακμής και αναπτυξιακής έκρηξης. Έχουν περάσει δεκαετίες από τότε που ο τεϊλορισμός, ο φορντισμός και ο μονοδιάστατος homo faber (άνθρωπος κατασκευαστής), που υποχρεωνόταν σε μονότονες επαναλαμβανόμενες κινήσεις πάνω στη γραμμή παραγωγής, έχουν δώσει τη θέση τους σε μια μορφή εργασίας πιο σύνθετη, πιο ευέλικτη, λιγότερο συλλογική, πιο ανταγωνιστική. Τον ανθρωπάκο (Τσάρλι Τσάπλιν) των «Μοντέρνων Καιρών», που σαν νευρόσπαστο εξαντλούνταν σε μια ακολουθία τριών-τεσσάρων μονότονων κινήσεων, έχει διαδεχθεί ο εργαζόμενος από τον οποίο απαιτούνται «πρωτοβουλίες», που του δίνονται «ευκαιρίες» αναρρίχησης, για τις οποίες όμως πρέπει να διαγκωνιστεί με τον διπλανό του, σ’ έναν «πόλεμο» αθόρυβο, αλλά όχι αναίμακτο. Όσο προχωρούν ο αυτοματισμός της παραγωγής και η «αποϋλοποίηση» της εργασίας, τόσο αναβαθμίζεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των εργαζομένων, τόσο αυξάνονται οι κίνδυνοι ψυχολογικής αποσταθεροποίησης. Εννοείται πως η κρίση απογειώνει αυτόν τον μηχανισμό, καθώς στους εντός παραγωγής «ανταγωνιστές» προστίθενται τα εκατομμύρια των εκτός…

Και το χειρότερο είναι ότι απουσιάζουν τρομακτικά οι γραμμές ψυχολογικής άμυνας που κάποτε δημιουργούσαν τα συνδικάτα, έστω και με όρους συντεχνίας ή υπεράσπισης των δεξιοτήτων που έκαναν τον μέσο μισθωτό άκρως απαραίτητο στη γραμμή παραγωγής.
Μακρύς ο δρόμος για να ανακτήσει η εργασία το απελευθερωτικό της περιεχόμενο. Μακρά ακόμη η παραμονή της ανθρωπότητας στο γκρίζο βασίλειο της ανάγκης. Και με πολλά αντικαταθλιπτικά.