Τρία συντέλειες σε συσκευασία μίας (20/9/2008)

Είμαστε στη μοναδική θέση να ζήσουμε τρεις συντέλειες ακόμη, πριν από την τελική συντέλεια του κόσμου (την οποία -ευτυχώς- δεν θα ζήσουμε, εκτός αν αποδειχθούν αληθινοί όσοι προβλέπουν ότι όλα θα χαθούν στη μαύρη τρύπα του CERN μέχρι τα τέλη του χρόνου). Εν αναμονή της αβέβαιης και απλώς εικαζόμενης τελικής συντέλειας, ας απολαύσουμε τις βέβαιες, έστω και ατελείς.

Συντέλεια πρώτη. Το τέλος της Νέας Δημοκρατίας και της φιλελεύθερης αβελτηρίας. Κατά ένα παράδοξο τρόπο, αν και ο Θεός είναι κατά τεκμήριο συντηρητικός, φαίνεται ότι έβαλε το χέρι του στην επιτάχυνση αυτού του τέλους. Τι άλλο να υποθέσει κανείς αφού οι επί γης εκπρόσωποί του, και μάλιστα οι αυθεντικότεροι, οι original του Αγίου Όρους, επιτάχυναν την αποσύνθεση του μύθου, την εξαέρωση της νεοφιλελεύθερης και ηθικολογικής φούσκας μέσα σε δυο-τρεις εβδομάδες;

Συντέλεια δεύτερη. Το τέλος της Pax Americana. Δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι πρέπει κανείς να χαίρεται με την ανάδυση του απροσδόκητου ρωσικού ιμπεριαλισμού (με όλα τα χαρακτηριστικά ενός κανονικότατου ιμπεριαλισμού των αγορών και της στρατιωτικοπολιτικής επέκτασης). Αλλά τουλάχιστον μπορούμε να ανακουφιστούμε με την αποδυνάμωση του αμερικανικού (ή, ορθότερα, ευρω-ατλαντικού) ιμπεριαλισμού που επέβαλε το καταθλιπτικό δόγμα της «ενιαίας σκέψης» και -το χειρότερο- της ενιαίας πράξης.

Συντέλεια τρίτη. Το τέλος του καπιταλισμού; Κρατηθείτε, μη σκίσουμε και κανένα καλσόν. Όμως σίγουρα ζούμε το τέλος των ελεύθερων αγορών, όπως τουλάχιστον τις συνέλαβαν οι αρρωστημένοι νόες που την τελευταία εικοσαετία κινούνται ως μοναδικοί κάτοικοι του πλανήτη ανάμεσα στα διευθυντικά επιτελεία των χρηματοπιστωτικών κολοσσών, τις ηγεσίες κυβερνήσεων και διεθνών οργανισμών και τα ακαδημαϊκά θερμοκήπια του οικονομικού δογματισμού. Ζούμε την ιστορική ήττα του νεοφιλελευθερισμού, αλλά με έναν τρόπο καταστροφικό όχι για τους εμπνευστές και προπαγανδιστές του, μα για τα κατεξοχήν θύματά του. Δηλαδή εμάς. Είτε είμαστε στη θέση ενός νευρικού Αμερικανού αποταμιευτή. Είτε είμαστε ανήσυχοι νεοέλληνες δανειολήπτες. Είτε περιλαμβανόμαστε στο 1 δισεκατομμύριο ανθρώπους που φέτος τους επισκέφθηκε -με φονικές διαθέσεις- η πείνα.

Η κρίση που τώρα κορυφώνεται με όλα τα χαρακτηριστικά ενός κανονικού κραχ -λέξη που ουδείς χρησιμοποιεί επισήμως προφανώς για εξορκίσει το κακό (ακόμη κι οι αγορές έχουν τις προλήψεις τους, επενδεδυμένες με τεχνικό, ακαδημαϊκό μανδύα)- είναι μια ακόμη φάση ενός διετούς φαύλου κύκλου που αφήνει πίσω του νεκρούς. Πριν χύσουμε δάκρυα για τις υπεραξίες που χάθηκαν σε λίγα εικοσιτετράωρα από τα παχυλά χαρτοφυλάκια της Wall και της Ευρώπης, πριν μελαγχολήσουμε επειδή η λίστα του «Forbes» με τους πλουσιότερους Αμερικανούς τούς εμφανίζει φέτος κατά τι φτωχότερους, καλό θα ήταν να βάλουμε στον απολογισμό μας τα 6 εκατομμύρια θανάτους που προστέθηκαν -σύμφωνα με τον ΟΗΕ- στη στατιστική της πείνας. Η επισιτιστική κρίση ήταν η πρώτη πραγματική εκδήλωση του χρηματοπιστωτικού πανικού που σαρώνει τις αγορές. Και μαζί με τις μαζικές εξώσεις των ανυποψίαστων Αμερικανών δανειοληπτών από τα ενυπόθηκα σπίτια τους, οι μόνες που δίνουν ανθρώπινη διάσταση σ’ ένα παιχνίδι που μοιάζει απλώς με τζόγο.

Υπάρχει μια λεπτή κόκκινη γραμμή που διαπερνά όλα τα διαδοχικά ή ταυτόχρονα φαινόμενα της παγκόσμιας οικονομίας, από την κρίση των τροφίμων, στη φρενήρη κούρσα του «μαύρου χρυσού» και από τη δημοσιονομική κρίση στην ύφεση που καθηλώνει τις ακόρεστες για ανάπτυξη εθνικές αγορές. Ποια είναι αυτή η κόκκινη γραμμή; Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, το οποίο αποδεικνύει για πολλοστή φορά, με χίλιους δυο τρόπους, τον παρασιτικό του χαρακτήρα. Για το περιγράψω τελείως απλοϊκά: τραπεζίτες και επενδυτικά funds επιχείρησαν προκαταβολικά να αντισταθμίσουν τις διαφαινόμενες απώλειες από τον τζόγο πάνω στα επισφαλή στεγαστικά δάνεια, πρώτον, κάνοντας παιχνίδι με τις τιμές των τροφίμων και, δεύτερον, βγάζοντας όσο το δυνατό περισσότερα σπασμένα από το ράλι των ενεργειακών προϊόντων. Οι υπεραξίες που χάνονται από τις τραπεζικές μετοχές σήμερα τόσο βίαια (σαν βροντερή πορδή έπειτα από υπερβολική κατανάλωση οσπρίων), θα πρέπει να αναζητηθούν ήδη στην τρομακτική ρευστότητα που διαθέτουν οι σεΐχηδες του πετρελαίου, στα κέρδη που έχουν μπαζώσει τα επενδυτικά κεφάλαια από το χρηματιστηριακό παίγνιο σε τρόφιμα και καύσιμα, στις αγοραπωλησίες γης και ακινήτων που έχουν καταγραφεί στα χαρτοφυλάκιά τους, στις υπεραξίες που θα επιτύχουν λίαν προσεχώς οι μετοχές εταιρειών της πραγματικής οικονομίας, από την πληροφορική μέχρι τις κατασκευές και από τη μεταποίηση τροφίμων μέχρι την αμυντική βιομηχανία.

Όταν προ μηνών ο πρόεδρος του Eurogroup, Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, επιτίθετο με βιαιότητα εναντίον της απληστίας των μάνατζερ του χρηματοπιστωτικού τομέα για τις προκλητικές αμοιβές τους, κι όταν οι «17 σοφοί» της Ευρώπης με το μανιφέστο τους υπέρ ενός «αξιοπρεπούς καπιταλισμού» κατήγγειλαν ουσιαστικά τους τραπεζίτες ως αρχιτέκτονες μιας παγκόσμιας λεηλασίας, υποθέτω ότι δεν είχαν καμιά διάθεση να επιβεβαιώσουν τον Μαρξ. Αλλά, αναπόφευκτα το έκαναν, αποδίδοντας στην Πίστη τα χαρακτηριστικά «τζόγου και αγυρτείας». Δικαίωσαν ακόμη και τον Μωάμεθ, που προορίζει για τους τοκογλύφους ένα εκλεκτό, καυτό μέρος στην Κόλαση. Αλλά αυτή η καθυστερημένη ηθικοπολιτική «εξέγερση» κατά της παρασιτικής Πίστης είναι καθαρή βλακεία, αν όχι και υποκρισία.

Στην πραγματικότητα ο καπιταλισμός (άρα και οι καπιταλιστές, είτε είναι «παραγωγικοί βιομήχανοι» είτε είναι «αργόσχολοι εισοδηματίες») οφείλει στο χρηματοπιστωτικό σύστημα την ευδαιμονική ανάπτυξη δύο αιώνων. Χωρίς τους τραπεζίτες, που μετέτρεψαν τις μεγάλες ατομικές περιουσίες σε μετοχικές εταιρείες και τους ιδιοκτήτες σε απλούς εισπράκτορες μερισμάτων, δεν θα έσπαζαν τα εσωτερικά δεσμά του παραγωγικού μας πολιτισμού ούτε θα δημιουργούνταν η παγκόσμια αγορά, η οποία ζει σήμερα την απόλυτη ακμή της έπειτα από το δειλό ξεκίνημά της τον 19ο αιώνα. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι ένα είδος απελευθερωτή του καπιταλισμού. Οφείλουμε να του το αναγνωρίσουμε. Πήρε το παραγωγικό κεφάλαιο από τους απρόθυμους, ράθυμους ή ανέμπνευστους κεφαλαιοκράτες και το κοινωνικοποίησε, αναδιανέμοντάς το σε χαρισματικούς, ευρηματικούς και άπληστους κυνηγούς του πλούτου, επιφέροντας τα παραγωγικά και τεχνολογικά άλματα που φτάνουν στο σπίτι μας σαν προϊόντα που ήταν αδιανόητα για τους προγόνους μας. Αλλά, ταυτόχρονα, ο απελευθερωτής γίνεται ένας κυνικός υποδουλωτής. Γιατί καθιστά όλο και μεγαλύτερο μέρος του πλούτου που κοινωνικοποιεί κτήμα όλο και λιγότερων ανθρώπων. Είναι μια αντίφαση σχιζοφρενική, που κάνει τις αναταράξεις του οικονομικού κύκλου όλο και πιο βίαιες, και ίσως στο μέλλον πιο συχνές.

Σ’ αυτή τη σχιζοφρενική αντίφαση έχει τη ρίζα του και ο καβγάς για τη «φούσκα». Φούσκα; Τι εστί φούσκα; Αέρας κοπανιστός. Πράγματι, οι τεράστιες υπεραξίες που συσσώρευσε το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο έχουν χαρακτήρα πλασματικό, εικονικό. Αλλά, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι υπεραξίες άυλες, ανύπαρκτες, θεόσταλτες. Αυτό είναι καθαρή βλακεία. Η ρευστότητα που για δύο δεκαετίες λίμναζε στα ταμεία τραπεζών, ασφαλιστικών εταιρειών, επενδυτικών κεφαλαίων είναι πλούτος πραγματικός, χειροπιαστός, αποσπασμένος βίαια από επιχειρήσεις που έκλεισαν, κλάδους που καταστράφηκαν, θέσεις εργασίας που καταργήθηκαν. Και το χρήμα που βγάζουν (ένα τρισ. δολάρια μέχρι στιγμής!) γενναιόδωρα οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις από τα ταμεία τους για να σώσουν τις αγορές με σκανδαλώδεις κρατικοποιήσεις, είναι χρήμα πραγματικό, λεηλατημένο από τους μικροκαταθέτες και τους φορολογούμενους, χάρη και στη χρηματοπιστωτική φούσκα.
Ας τελειώνουμε με τη μυθολογία της φούσκας. Αυτή τη στιγμή συντελείται αθόρυβα μια ακόμη παγκόσμια ληστεία εις βάρος δισεκατομμυρίων και υπέρ μιας ευάριθμης αριστοκρατίας του χρήματος. Όταν πέσει ο κουρνιαχτός, όταν καεί ό,τι είναι να καεί, θα αρχίσουμε πάλι το συλλογικό γλείψιμο στους εναπομείναντες μεγαλύτερους, ισχυρότερους και λιγότερους ηγεμόνες της Πίστης. Οι λοιδορίες θα ξεχαστούν, η προκλητική επίδειξη του πλούτου θα περιοριστεί στις κοσμικές στήλες και το σταρ σύστεμ των μάνατζερ θα επιδοθεί και πάλι ανενόχλητο στον ανταγωνισμό των παχυλών αμοιβών και των ακριβών γούστων. Μόνο όφελος απ’ αυτή την περιπέτεια, η χρεοκοπία του νεοφιλελεύθερου μονοδρόμου. Αυτή είναι και η μόνη πραγματική πτώχευση. Κρίμα που οι δυνάμεις της εργασίας υποφέρουν ακόμη από τη δική τους μακρόχρονη ιδεολογική πτώχευση. Ίσως μας απάλλασσαν από την επόμενη ιδεολογική φούσκα που θα επεξεργαστούν οι τεχνοκράτες της οικονομίας μόλις συνέλθουν από τη μεγάλη ζαλάδα.