Το χάος

(Επενδυτής, 30/6/2012)

Μαζί με τη Γαία και τον Έρωτα, το Χάος αποτελεί την πρωταρχική τριάδα της θεογονίας. Είναι κάτι σαν την Αγία Τριάδα του σύμπαντος. Κατά τον Ησίοδο, και οι τρεις βγήκαν από το Κοσμικό Αβγό, προϊόν συνεύρεσης του Ερέβους και της Νύχτας. Η μυθολογία τα μπερδεύει λίγο, καθώς μας δίνει και άλλη εκδοχή, το ενδεχόμενο δηλαδή το Χάος να είναι η πρωταρχική οντότητα, από την οποία προήλθαν το Παν και τα πάντα.

Για τους επιστήμονες, ο Ησίοδος και οι λοιποί μυθοπλάστες της αρχαιότητας δεν προσφέρουν επαρκείς εξηγήσεις για το πώς από το χάος προκύπτει η τάξη του κόσμου. Αναζήτησαν, λοιπόν, την κρυφή, εσωτερική τάξη που εμπεριέχουν η αστάθεια και η φαινομενική αταξία που χαρακτηρίζει χιλιάδες φαινόμενα της φύσης, της κοινωνίας, της οικονομίας, της ιστορίας, τα οποία ακολουθούν μια μη γραμμική εξέλιξη. Η πασίγνωστη θεωρία του χάους επιχείρησε να αποτυπώσει σε μαθηματικά μοντέλα την κρυφή τάξη «άτακτων» συμβάντων, όπως ο σχηματισμός ενός γαλαξία, η εκδήλωση ενός σεισμού, ένα χρηματιστηριακό κραχ, ένας παγκόσμιος πόλεμος.

Στις μέρες μας, τα περισσότερα πράγματα φαίνεται να μην υπακούουν ούτε στη μυθολογική «τάξη» του χάους ως προϋπόθεσης της δημιουργίας, ούτε στη μαθηματική τάξη της θεωρίας, που ανακαλύπτει την τάξη στα χαώδη, τυχαία και αιφνίδια συμβάντα. Η εκκίνηση μιας κυβέρνησης, που αναδείχθηκε από την κατά τεκμήριο κρισιμότερη και οξύτερη εκλογική αναμέτρηση εδώ και δεκαετίες, με δύο παραιτήσεις υπουργών και μια πρωθυπουργική ασθένεια είναι αδύνατο να ταξινομηθεί σε κάτι άλλο, πέρα από το χάος της καθομιλουμένης. Δεν αντιστοιχεί ούτε στο χάος της θεωρίας ούτε στο χάος της μυθολογίας. Το ίδιο μπορεί να πει κανείς και για τον χαοτικό τρόπο με τον οποίο το κλίμα «ανακούφισης» της εγχώριας και διεθνούς ελίτ για την ανάδειξη μιας κυβέρνησης «της εμπιστοσύνης της» έδωσε τη θέση του στην πεποίθηση πως η Ελλάδα είναι μια «χαμένη υπόθεση». Στον ρόλο του Ερέβους, που κατά την προεκλογική μυθολογία θα γεννούσε το Χάος κατά τη συνεύρεσή του με τη Νύχτα, αντί του υποτιθέμενου αυθεντικού εκφραστή του, του Τσίπρα, βρέθηκε μετεκλογικά ο Σαμαράς και οι κυβερνητικοί του εταίροι.

Στην μικροκλίμακα, τα πράγματα είναι χειρότερα. Οι νοικοκυραίοι - καταθέτες που επιβράβευσαν με μια δειλή επιστροφή στα τραπεζικά γκισέ την «κυβέρνηση εθνικής ευθύνης» (2 δισ. τα πρώτα 24ωρα μετά τις εκλογές, διατυμπανίζουν οι οικονομικοί επιτελείς), από την περασμένη Δευτέρα επιστρέφουν ανήσυχοι στα γκισέ ρωτώντας πώς μπορούν να «γυρίσουν» την κατάθεσή τους σε ελβετικό φράγκο ή σε δολάριο. Η νέα πηγή πανικού δεν ήταν τώρα η δραχμή και το απειλητικό φάντασμά της, αλλά το ίδιο το ευρώ και η απειλή διάλυσης ή κατάρρευσής του. Ο μέσος αποταμιευτής που ξυπνά από έναν εφιάλτη και ξεκινά γραμμή για την τράπεζα υποθέτει ότι είναι ο μοναδικός που έχει τη διαύγεια να ερμηνεύσει σωστά μια δήλωση της Μέρκελ, έναν γρίφο του Σόρος ή μια μεσοβέζικη απόφαση των 27 της Ε.Ε. Νομίζει επίσης πως είναι ο μοναδικός που έχει την προνοητικότητα να βρει το ασφαλέστερο καταφύγιο για την αποταμίευσή του. Μέχρι την ώρα που φτάνει στην τράπεζα και συναντά μια ασυνήθιστα μεγάλη ουρά από εξίσου προνοητικούς αποταμιευτές. Δεν υπάρχει μοντέλο που να προκαθορίζει πόσο μεγάλη θα είναι η ουρά και πόσες αντίστοιχες ουρές θα σχηματιστούν σε κάθε τράπεζα, σε κάθε πόλη, σε κάθε χώρα του ευρωπαϊκού Νότου. Πάνω από μια κλίμακα, πάντως, η μαζική «προνοητικότητα» των αποταμιευτών για την ασφάλεια των καταθέσεών τους θα προκαλέσει απλώς αυτό που θέλουν να αποφύγουν: την εξανέμισή τους.

Μια αντίστοιχη έκφραση του ασύντακτου χάους προκαλείται από χιλιάδες, εκατομμύρια μικρές «προνοητικές» αποφάσεις ανθρώπων που προτάσσουν το ατομικό έναντι κάθε εκδοχής συλλογικού συμφέροντος: χιλιάδες εργοδότες είχαν την «προνοητικότητα» να απολύσουν προσωπικό και να εξαντλήσουν τις δυνατότητες που τους έδωσε η μνημονιακή εργατική νομοθεσία να μειώσουν τους μισθούς. Αυτό ήταν η αντίδρασή τους στις πρώτες ενδείξεις ύφεσης, πτώσης της κατανάλωσης, μείωσης των παραγγελιών και στάσης πληρωμών από πελάτες και προς προμηθευτές. Αυτή ήταν η υποτιθέμενη άμυνά τους, αλλά στην πραγματικότητα εξελίχθηκε σε πολλαπλασιαστή της ύφεσης στα θηριώδη επίπεδα του 9% και πλέον. Την ίδια «άμυνα», που μεταμορφώνεται σε χαοτική «επίθεση», μπορεί να τη συναντήσουμε και σε άλλες συμπεριφορές και κοινωνικούς ρόλους: των ανυποψίαστων καταναλωτών, που αγνοούν πως ό,τι διασώζουν από το εισόδημά τους μέσω της εγκράτειας το χάνουν μέσω της ύφεσης που προκαλούν – με περικοπή μισθού ή με απώλεια εργασίας. Των εξίσου ανυποψίαστων μισθωτών που, θεωρώντας πως κάθε ατομική υποχώρηση ενώπιον του εργοδότη είναι μια συνετή άμυνα, προκαλούν ένα τσουνάμι συρρίκνωσης του εισοδήματος προς κατανάλωση. Αλλά και των υποψιασμένων - υποτίθεται- τραπεζιτών, που πιστεύουν πως κάθε απόρριψη αίτησης δανείου αποκλείεται να μεταφραστεί σε μια αντίστοιχη απόσυρση αποταμίευσης.

Όλες αυτές οι φαινομενικά άσχετες ατομικές επιλογές παράγουν ένα χάος διόλου δημιουργικό, χωρίς καμιά κρυφή, εσωτερική τάξη που καταλήγει σε ασύμμετρα αποτελέσματα, πότε στην πλευρά της προσφοράς, πότε της ζήτησης, κάποτε και στις δυο μαζί, όπως συμβαίνει τώρα. Η φιλελεύθερη οικονομία, στηριγμένη αποκλειστικά σε φαινομενικά ατομικές επιλογές που εξελίσσονται σε μια αγελαία συμπεριφορά, είναι εξ ορισμού εκτεθειμένη σε ένα ασύντακτο χάος.

Το αποκορύφωμα αυτού του χάους είναι, ωστόσο, η πολιτική του έκφραση. Η συμπεριφορά της ευρωπαϊκής ελίτ, είτε μιλούμε για τους αδιάλλακτους Γερμανούς είτε για τους συγκαταβατικούς Γάλλους, αποτελεί case study αυτού του χωρίς καμιά κρυφή τάξη χάους. Η γερμανική ηγεσία αρνείται με πάθος ένα «αλληλέγγυο» ευρωπαϊκό χρέος, υποτίθεται για να μην επιβαρύνει τους Γερμανούς φορολογούμενους. Αλλά διακινδυνεύει να τους επιβαρύνει με έναν τεράστιο ανεξόφλητο δανεισμό. Υπερασπίζεται την εκχώρηση κρατικής κυριαρχίας σε μια υπό τον έλεγχό της «ευρωπαϊκή κυβέρνηση», αλλά αδυνατεί να διαχειριστεί εντός της δικής της έννομης και πολιτικής τάξης την εκχώρηση κυριαρχίας που αναλογεί στην ίδια. Δηλώνει πίστη στην ομοσπονδιοποίηση της Ευρώπης, αλλά δουλεύει για τον εθνικιστικό κατακερματισμό της. Διακηρύσσει τη βούλησή της να αντιμετωπίσει την επιθετικότητα του θηρίου των αγορών, αλλά κάθε κίνησή της τους προσφέρει βορά το επόμενο θύμα τους. Θέλει να διασώσει με κάθε τρόπο τον εμπορικό ιμπεριαλισμό της και το «δικαίωμά» της στα πλεονάσματα, αλλά στην πραγματικότητα προετοιμάζει την υπονόμευσή τους.

Δεν υπάρχει λιγότερο χάος στις κινήσεις αυτών που εμφανίζονται ως αντίπαλο δέος στον γερμανικό δογματισμό. Οι ΗΠΑ κατηγορούν την Ευρώπη για αδράνεια και τη Γερμανία για οικονομικό σοβινισμό, αλλά κάνουν πως ξεχνούν ότι η «κρίση» ξεπήδησε από το δικό τους χάος. Οι BRICs κάνουν το ίδιο, αποκρύπτοντας ότι τα αναπτυξιακά τους θαύματα, που τώρα χλομιάζουν, στηρίχτηκαν σε πολύχρονες πολιτικές φτώχειας για τους μισθωτούς σκλάβους, που με ζήλο μιμείται τώρα η Ευρώπη.

Πιθανότατα πρέπει να συνηθίσουμε στην ιδέα: το χάος υπάρχει στη φύση της οικονομίας της αγοράς, αλλά μέχρι τώρα ακολουθούσε κάποιας μορφής εσωτερική τάξη, που αντιστοιχούσε στην εναλλαγή ύφεσης και ανάπτυξης, στους ολιγόχρονους οικονομικούς και επιχειρηματικούς κύκλους ή στα πολύχρονα μακρά κύματα που εντόπισε ο Κοντράτιεφ. Αυτή η κρυφή τάξη επέτρεπε μέχρι τώρα την προσδοκία ότι μια κρίση θα την ακολουθηθεί μια περίοδος ηρεμίας. Φαίνεται ότι έχουμε φύγει οριστικά από αυτό. Το ασύντακτο χάος, με όλο το καταστροφικό δυναμικό του, αποτελεί πια μοναδικό όρο ύπαρξης του καπιταλιστικού σύμπαντος. Και η Ευρωζώνη αποδεικνύεται ο πιο απρόβλεπτος πολλαπλασιαστής του.



ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ


Στο χάος έφτασε κοντά γιατί δε συμμορφώθη
μ’ όσα επιτάσσουν οι αγορές και δεν εδιορθώθη,
κι εσύ πια στέκεις μακριά από τη χώρα εκείνη
που αν λίκνο δεν σου δάνειζε, τι θα ’χες απογίνει…


Όσα η ψυχή σου ζήταγε τα ’βρες εξηγημένα
μα τώρα δεν σου κάνουνε και τα ’χεις πεταμένα.
Για χρέη την περιγελάς και υποφέρει η χώρα
που ευχαριστώ της έλεγες άλλοτ’ όλη την ώρα.


Στη φτώχεια η χώρα έμεινε πια καταδικασμένη,
κι από τον πλούτο τον λαμπρό λαφυραγωγημένη
οι θησαυροί της πλέον κοσμούν τα ξένα τα μουσεία
κι εσύ φυλάς ενδελεχώς την αρπαγμένη λεία.


Aυτοί που μ’ όπλα πάτησαν στη βλογημένη χώρα
με τα κατάσπαρτα νησιά, των Ολυμπίων δώρα,
τον Χέλντερλιν μες στο γυλιό μαζί τους κουβαλούσαν
να συνοδεύει τη στολή εκείνη που φορούσαν.


Χώρα που, λες, πως δεν μπορείς άλλο να τη στηρίξεις,
και που ανοχή καμία πια δεν δύνασαι να δείξεις,

μα τους συνταγματάρχες της κάποτε ανεχόσουν,
με τέτοιου είδους σύμμαχους πώς σ’ επαφή ερχόσουν;
Χώρα που τα δικαιώματα όλα της έχουν πάρει
και που όλο και στενότερα της σφίγγουν το ζωνάρι.


Μαύρα για να σ’ αντισταθεί φόρεσ’ η Αντιγόνη
μα μες στη δυστυχία της δεν έχει μείνει μόνη,
απ’ άκρη σ’ άκρη οι άνθρωποι όλοι πενθοφορούνε
που κάποτε είχαν χαρά να σε φιλοξενούνε.


Του Κροίσου άνθρωποι όμοιοι έξω από τη χώρα
μες στα σεντούκια στοίβαξαν λαμπρά πλούτη και δώρα.
Άντε, να δούμε, πιες το πια, πιες το, να πάει κάτω
πιες το δηλητήριο, άντε και άσπρο πάτο!


Ουρλιάζουν και λυσσομανούν οι κλακαδόροι όλοι
που ’χουν οι κομισάριοι απλώσει μες στην πόλη,
μα ο Σωκράτης ο σοφός να ’ρθουν κοντά τούς γνέφει
και ξέχειλο τον κύλικα με οργή τον επιστρέφει.


Ό,τι κατέχεις οι θεοί θα το καταραστούνε
που τους ζητάς τον Όλυμπο να αποχωριστούνε.
Κενή θα μείνεις πνεύματος, μέσα ερημωμένη
χωρίς ζωή και νοήμα, για πάντα μαραμένη.


Πού πας, λοιπόν, να πορευτείς χωρίς αυτόν τον τόπο
που για όλα όσα έψαχνες σου έδειχνε τον τρόπο;
Το πνεύμα του σε γέννησε, Ευρώπη, να θυμάσαι,
θα μαραθείς πνευματικά μακριά του άμα θα ’σαι.



Günter Grass, «Η ντροπή της Ευρώπης» (ποιητικό ξέσπασμα υπέρ της Ελλάδας, δημοσιευμένο στην εφημερίδα «Süddeutsche Zeitung»)

Τουλάχιστον να ’κοβε ο βοριάς…

(Επενδυτής. 23/6/2012)

Εκείνο που μου την έδινε πιο πολύ τις μέρες τις προεκλογικής και μετεκλογικής έντασης ήταν ο αέρας. Τι Ιούνιος κι αυτός! Να φυσομανάει, να σου παίρνει τ’ αυτιά, το σπίτι να γεμίζει σκόνη, οι βεράντες σκουπίδια, οι δρόμοι να θυμίζουν ανεμόδαρτες αμερικανικές κωμοπόλεις σε γουέστερν-σπαγγέτι, με τους ξεριζωμένους θάμνους να πηγαίνουν πέρα-δώθε. Αλλόκοτο πράγμα. Οι 34 βαθμοί ακατέβατοι κι ο βοριάς βοριάς. Αν φύσαγε έτσι Αύγουστο, με τη γη κατάξερη, θα γινόταν του 2007. Χλωρό κλαρί δεν θα ’μενε.


Εκτός απ’ τον βοριά, μου την έδωσε η ευκολία, η άνεση με την οποία το «σύστημα», που πέρασε τη χειρότερη υπαρξιακή κρίση των μεταπολιτευτικών χρόνων, ξαναβρήκε την ισορροπία του. Ξαναβολεύτηκε στη «Γιάλτα» του. Σαν να μην έχει τρέξει τίποτα. Σαν να μην έχει ανοίξει ρουθούνι. Σαν να μην έχει γίνει ούτε μια αυτοκτονία, σαν να μην υπήρξαν ποτέ οι 1,2 εκατ. άνεργοι, σαν να μην είχαν κλείσει χιλιάδες επιχειρήσεις, σαν να μην είχε μετατραπεί ο κρατικός μηχανισμός σε ερειπιώνα, σαν να μην είχαν βρεθεί 3 εκατ. Έλληνες στο όριο της φτώχειας, σαν να μην έχουν χρεοκοπήσει τα νοσοκομεία, σαν να μην έχουν μετατραπεί οι συνταξιούχοι σε επαίτες, σαν να μην είχαν ξεφωνηθεί άγρια οι πολιτικοί celebrities του μνημονίου, σαν να μην πέρασαν μήνες που δεν τολμούσαν να εμφανιστούν στον κόσμο, σαν να μην κατέρρευσαν παταγωδώς τα πολιτικά «λόμπι» που χρεώθηκαν την κατάρρευση της χώρας, το λόμπι του εκσυγχρονιστικού ολετήρα, το λόμπι της διαπλοκής, το λόμπι της χαζοχαρούμενης Δεξιάς, το λόμπι της νεοφιλελεύθερης υστερίας, το λόμπι των οσφυακαμπτών της τρόικας, οι τρόφιμοι του Πρυτανείου, τα τρωκτικά των δημόσιων έργων, οι ποντικοί των κρατικών και κοινοτικών επιδοτήσεων, το λόμπι του ευρώ, αλλά και το λόμπι της δραχμής, όλοι όσοι μετέτρεψαν τη χώρα σε σκιά του εαυτού της. Σαν να μην έγινε τίποτα απ’ όλα αυτά.


Θεωρητικά, αυτό το «σύστημα», αυτό το συνονθύλευμα ετερόκλητων συμφερόντων που, μέσα από ανταγωνισμούς και συμβιβασμούς, διαχειρίστηκε τη χώρα σαν φέουδο, στις 5 Μαΐου κατεδαφίστηκε. Το πιστοποιεί όχι μόνο το ιστορικό ναδίρ, μόλις 33%, που συγκέντρωσαν οι βασικοί πολιτικοί του εκπρόσωποι, η Ν.Δ. και το ΠΑΣΟΚ, αλλά πολλά άλλα πράγματα που συντελούνταν στο περιθώριο της δημοσιότητας: η ακατάπαυστη εκροή καταθέσεων στο εξωτερικό, τα σχέδια διαφυγής από τη χώρα που εκπονούσαν μεγαλοσχήμονες της οικονομικής ελίτ, η μαζική εγκατάλειψη επιχειρήσεων στην τύχη τους, η μαχητική συστράτευση όλων των συνιστωσών της διαπλοκής γύρω από τη λιγότερο τραυματισμένη πτέρυγα του μνημονιακού μπλοκ, η τεράστια κινητοποίηση της διεθνούς ελίτ στο πλευρό αυτού που μέχρι πρότινος περιφερόταν ως το πιο διεφθαρμένο και άχρηστο πολιτικό σύστημα της Ευρώπης.


Από την περασμένη Κυριακή, αυτό το πολιτικά ηττημένο και κοινωνικά απόβλητο «σύστημα» αποκαθίσταται σταδιακά στον θρόνο του. Οι υποτιθέμενοι νικητές των εκλογών συγκρότησαν μια κυβέρνηση που αποτελεί συμβολικό συμπύκνωμα μιας σειράς από «Γιάλτες» και συμβιβασμούς με όλα τα παράλληλα συστήματα εξουσίας που μεσουράνησαν εδώ και δεκαετίες στη χώρα. Τα πρόσωπα και οι «αυλές» τους έχουν την ιστορία τους. Η τραπεζοκρατία είχε, κατά τα φαινόμενα, τον πρώτο λόγο σ’ αυτούς τους συμβιβασμούς. Λόγο είχε και το λόμπι των εθνικών εργολάβων και προμηθευτών, που επείγονται να αποκαταστήσουν τη ροή κρατικών και κοινοτικών πόρων στα ταμεία τους. Λόγο είχε και η διαπλοκή, με τους μιντιακούς βραχίονές της να υποδεικνύουν έγκαιρα πολιτικά και τεχνοκρατικά «επαρκείς» υποψήφιους υπουργούς. Λόγο είχαν και τα κομματικά λόμπι, τα πολιτικά τζάκια, οι βουλευτικές φαμίλιες, τα κολλητηλίκια των αρχηγών, έστω κι αν χρειάστηκε να θυσιαστούν μερικοί πρασινογάλαζοι «πρίγκιπες» της πολιτικής, για χρόνια ελέω Θεού υπουργοί. Τα επί μέρους επιχειρηματικά λόμπι επέβαλαν κι αυτά τους εκλεκτούς τους, ενώ και οι υποδείξεις της τρόικας για τους ανθρώπους με τους οποίους θα προτιμούσε να συνομιλεί είναι ορατές σε πρόσωπα του «ολιγομελούς» και ολίγον τεχνοκρατικού κυβερνητικού σχήματος.


Αυτή είναι, λοιπόν, η κυβέρνηση «εθνικής ευθύνης», «συνευθύνης» ή «ανασυγκρότησης». Κυβέρνηση μνημονιακής παλινόρθωσης την αποκάλεσαν κάποιοι, αλλά αυτό είναι μόνο εν μέρει σωστό. Το κυριότερο είναι πως αποτελεί την παλινόρθωση του συστήματος που αποτελεί την εγχώρια αιτία της κρίσης – αν και η πρωτογενής αιτία δεν είναι εγχώρια, αλλά αμερικανική και ευρωπαϊκή. Ο υπερδανεισμός που τροφοδότησε την έκρηξη του κρατικού χρέους αυτού ακριβώς του συστήματος την ιδιοτέλεια εξυπηρέτησε, η σπουδή για την όπως όπως ένταξη στο ευρώ τις δικές του υπεραξίες διόγκωσε και η σήψη του κράτους μέσα στον δυσώδη δημοσιονομικό χυλό τις πολιτικές ανάγκες του ίδιου συστήματος υπηρέτησε. Τα ίδια ανακυκλούμενα πρόσωπα, οι ίδιοι μηχανισμοί με ελάχιστες νέες μεταγραφές θα διαπραγματευτούν -υποτίθεται- μια λιγότερο οδυνηρή τιμωρία, κάποια ψίχουλα οίκτου από τους εταίρους-πιστωτές.


Το κακό είναι πως οι εταίροι-πιστωτές της χώρας ξέρουν με ποιους έχουν να κάνουν. Ξέρουν τις αδυναμίες και τις αναπηρίες τους. Ακόμη κι αν κάποια στιγμή τρόμαξαν από το ενδεχόμενο μιας ανεξέλεγκτης πολιτικής τροπής που ίσως απαιτούσε μια πιο πολύπλοκη διαχείριση, τώρα γνωρίζουν ότι έχουν να κάνουν με διαχειρίσιμους ανθρώπους, παλιούς γνώριμους από τα τετ α τετ και τα παζάρια στις Βρυξέλλες και στην Αθήνα, πρόθυμους εισηγητές ευφάνταστων ευρεσιτεχνιών λιτότητας και κοινωνικής γενοκτονίας στα δύο προηγούμενα μνημόνια. Δακτυλοδεικτούμενους ως εκπροσώπους του πιο σαθρού και ανίκανου αστικού μπλοκ της Γηραιάς Ηπείρου.


Κι αυτές οι γνώριμες αδυναμίες θα αξιοποιηθούν στο έπακρο. Εάν και εφόσον η ευρωπαϊκή ηγεσία ξεπεράσει τους ανταγωνισμούς της, καταλήξει σε ένα νέο σχέδιο για το ευρώ και την κρίση του και αποφασίσει ότι αυτό το σχέδιο αξίζει τον κόπο να περιλάβει και την Ελλάδα, το αντίτιμο αποκλείεται να είναι χαμηλό. Οποιαδήποτε παραχώρηση εκ μέρους της τρόικας δεν θα έχει άλλο στόχο από το να εξασφαλίσει την ουσία του -κατά τα άλλα- πολιτικά νεκρού μνημονίου: τη συνέχιση της εσωτερικής υποτίμησης, τη λεηλασία του κοινωνικού πλούτου, τη διάλυση του κοινωνικού κράτους.


Αλλά αυτό οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο. Τι ορίζοντα μπορεί να έχει μια «κυβέρνηση εθνικής συνευθύνης», όσες ισορροπίες κι αν τηρεί, όσο οι άνεργοι αυξάνονται, τα λουκέτα πολλαπλασιάζονται, η ύφεση παρατείνεται και το πλήθος των νεόπτωχων του μνημονίου διευρύνεται; Ας πούμε πως σώθηκαν οι καταθέσεις, δεν πέσαμε στην κατάρα της δραχμής, μετρούμε τη μιζέρια με αξιόπιστο ευρώ. Ε, και;

Κι είναι καλοκαίρι, δεν λέει να κόψει κι ο βοριάς και πολλοί, περισσότεροι από ποτέ, δεν θα έχουν τη μικρή πολυτέλεια να γεμίσουν μπαταρίες παρά θιν’ αλός. Και το φθινόπωρο θα είναι ακόμη πιο θυμωμένοι. Να ’κοβε τουλάχιστον ο βαριάς… Μου τη δίνει Ιούνη μήνα.



ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ


Τα καράβια μου καίω
τα καράβια μου καίω - τα καίω
δε θα πάω πουθενά.


Μπρος στα πόδια σου κλαίω
μη μ’ αφήσεις σου λέω - σου λέω
να σ’ αφήσω ξανά.


Κι ας μη μου ’χεις χαρίσει ποτέ
ένα χάδι ως τώρα
πάντα εδώ θα γυρνώ.
Από πείσμα και τρέλα θα ζω
σε τούτη τη χώρα
ώσπου να ’βρω νερό
γιατί ανήκω εδώ.


Τα παιδιά στην κερκίδα
είναι η μόνη σου ελπίδα - ελπίδα
πρωινός ουρανός.


Σταυρωμένη πατρίδα
μες στα μάτια σου είδα - αχ είδα
της ανάστασης φως.


Όποιος σε δει
για μια στιγμή
δίχως του πένθους
το μαύρο μανδύα.
Θα ’σαι εσύ
θεά γυμνή
η αμαρτία του
κι η τιμωρία.
Σαν οπτασία
για μια ζωή.


Νίκου Πορτοκάλογλου, «Τα καράβια μου καίω» (1993)

Το εργαστήριο του φόβου

(από τη στήλη Ελεύθερος Σκοπευτής, Επενδυτής 15-17/62012)

Η κλεψύδρα αδειάζει. Πρόθυμοι, οξύθυμοι, βαρύθυμοι και άθυμοι, περίπου επτά εκατομμύρια Έλληνες πολίτες πρέπει να βρουν τον τρόπο να φτάσουν την Κυριακή μέχρι τις κάλπες. Να δείξουν την ταυτότητά τους στον δικαστικό αντιπρόσωπο, να πάρουν τα ψηφοδέλτια, να μπουν πίσω από το μπλε παραβάν και ν’ αποφασίσουν – δεν είναι δα και δύσκολο, η δημοκρατία τα κάνει όλα τόσο εύκολα… Αλλά πρέπει ν’ αποφασίσουν κουβαλώντας στους ώμους όλο το βάρος του κόσμου. Δεν είναι και πολύ δίκαιο αυτό.

Καλό είναι να νιώθει κανείς πολίτης του κόσμου, αλληλέγγυος και αλληλένδετος, με μια αίσθηση ευθύνης για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει μια πράξη του εδώ, στην Ελλάδα, σε έναν ανυποψίαστο Κινέζο εργάτη ευρωπαϊκής ή αμερικανικής πολυεθνικής στη Σανγκάη. Κι αυτή την αίσθηση αναπόφευκτα την έχει όταν επιλέγει μια συσκευή «made in China» – έτσι κι αλλιώς, δεν έχει πολλές άλλες επιλογές. Αλλά, αυτή η επιλογή έχει συγκεκριμένες, μετρήσιμες επιπτώσεις. Κι είναι μάλλον απίθανο να λειτουργήσει σύμφωνα με το κλισέ της θεωρίας του χάους: το πέταγμα μιας πεταλούδας στην Καλιφόρνια προκαλεί καταιγίδα στην Κίνα. Διαχρονικά, και στην κλίμακα των πολλών εκατομμυρίων καταναλωτών που διαλέγουν κάτι «made in China», μπορεί αυτές οι ασήμαντες επιλογές να οδηγήσουν σε μια ιστορική μετατόπιση του παγκόσμιου κέντρου ισχύος στην Ανατολή. Αλλά αυτό δεν γίνεται από τη μια μέρα στην άλλη.

Αν πιστέψει, όμως, κανείς τη Μέρκελ, τον Σόιμπλε, τον Μπαρόζο, τη Λαγκάρντ, την Αυστριακή υπουργό Οικονομικών, τον Καναδό πρωθυπουργό, τον Αμερικανό πρόεδρο, τον Κινέζο κεντρικό τραπεζίτη, το IIF, κάθε αναλυτή χρηματοπιστωτικού ιδρύματος που θέλει να δικαιολογήσει το παχυλό του μεροκάματο κι όλους όσοι «ψηφίζουν» εδώ και δύο μήνες καθημερινά και άτσαλα στην Ελλάδα, αυτή την Κυριακή παίζονται οι τύχες του κόσμου. Κι εξαρτώνται απ’ αυτή την απειροελάχιστη επιλογή πίσω από το μπλε παραβάν, από το τυπωμένο χαρτί που θα μπει στον φάκελο και θα πέσει στη διάφανη κάλπη. Απ’ αυτή την επιλογή, υποτίθεται, εξαρτάται το αν οι τράπεζες του ευρωπαϊκού Νότου θα στραγγίξουν από ευρώ, το αν θα υπάρχουν χρήματα για τις συντάξεις και τους μισθούς, το αν θα διαλυθεί η Ευρωζώνη, αν όλη η Ευρώπη θα μπει σε μια βαθιά και μακρόχρονη ύφεση, αν η Γερμανία θα «αγριέψει» σε μια ενδεχόμενη ελληνική «λιποταξία», αν οι ΗΠΑ θα ξαναζήσουν το κραχ της Lehman Brothers, αν θα μειωθούν οι κινεζικές εξαγωγές, αν θα πέσει η ζήτηση για ρωσικό πετρέλαιο και αέριο, αν θα στριμωχτούν περισσότερα παιδιά σε κάθε θρανίο στα σχολεία του Νίγηρα, αν θα πυκνώσουν τα μέτωπα του πολέμου στην Ασία και στην Αφρική, αν ο εθνικισμός θα ξαναγυρίσει δριμύς στα Βαλκάνια, αν αυτά θα ξαναγίνουν πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, αν η Γερμανία θα ξαναγίνει το ολοκαύτωμά της και αν τελικά ο ουρανός θα πέσει στο κεφάλι μας.

Είναι άδικο. Κανείς ψηφοφόρος δεν μπορεί να σηκώσει όλο το βάρος του κόσμου σε μια διαδικασία που στις καθωσπρέπει κοινοβουλευτικές δημοκρατίες είναι πολιτική ρουτίνα. Και κανείς δεν μπορεί να σηκώσει όλο το φορτίο του φόβου που προσπαθούν να εμπνεύσουν οι κυνικοί εισβολείς της πολιτικής συνείδησης – άλλοι τρομαγμένοι κι οι ίδιοι από την ανεξέλεγκτη κατασκευή τους που λέγεται ευρώ, κι άλλοι λειτουργώντας ως κοινοί απατεώνες, διαδοσίες ψεύδους, ιδεολογικοί τρομοκράτες. Αυτός είναι κι ο λόγος που ο φόβος, θεμελιώδες κίνητρο άθλων και αθλιοτήτων, γίνεται ένα ιδιότυπο σύνορο, μια διαχωριστική γραμμή που διασχίζει την ελληνική κοινωνία προ της κάλπης.

Ο μανιχαϊσμός τον οποίο επέλεξαν οι δυνάμεις του «καλού» ως γήπεδο αναμέτρησης με τις δυνάμεις του «κακού» προκάλεσε αντιδράσεις δύο ταχυτήτων στην ελληνική κοινωνία, που για δυόμισι χρόνια έχει γίνει ένα ιδιότυπο εργαστήριο του φόβου. Εκείνοι που έχουν χάσει ήδη πολλά και νομίζουν πως δεν έχουν πια τίποτε άλλο να χάσουν περνούν τολμηρά το σύνορο του φόβου. Τον παίρνουν στους ώμους, συνοδοιπόρο σε μια αχαρτογράφητη πορεία, σαν τον μυθολογικό Φόβο και τον αδελφό του Δείμο (=τρόμος) που συνόδευαν αδιαλείπτως τον θεό-πατέρα τους Άρη και στόλιζαν τις ασπίδες των διόλου ειρηνόφιλων Αγαμέμνονα και Αχιλλέα. Κι οι άλλοι, αυτοί που έχουν (ή νομίζουν πως έχουν) κάτι πολύτιμο να χάσουν -έναν αποταμιευτικό λογαριασμό, μια μικρομεσαία περιουσία, μια δουλειά- μένουν αγκυλωμένοι στην άλλη πλευρά, όμηροι του φόβου που χρησιμοποιείται ως αποκλειστικό εργαλείο προπαγάνδας, εκμαυλισμού, στρέβλωσης αυτής της ελάχιστης επιλογής που λέγεται ψήφος. Αυταπάτες και ψευδαισθήσεις υπάρχουν και στις δύο πλευρές: καμιά εγγύηση δεν υπάρχει ότι όσοι υποκύψουν στον φόβο θ’ αποφύγουν τα χειρότερα. Και καμιά βεβαιότητα ότι όσοι τον ξεπεράσουν δεν έχουν να φοβηθούν τίποτα πια. Τα ρίσκα υπάρχουν σε ένα παράδοξα ακριβές ισοζύγιο και στις δύο πλευρές.

Κι αυτό, γιατί στον φόβο υπάρχουν πολλές αντιφάσεις. Οι φοβισμένοι άνθρωποι πολλές φορές, ενώ προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τις «απειλές», αυξάνουν την έκθεσή τους στον κίνδυνο. Για παράδειγμα, αν ο κυριότερος φόβος ενός αποταμιευτή είναι να καταρρεύσουν οι τράπεζες και να χάσει τις οικονομίες του, η έφοδός του στο γκισέ, μαζί με χιλιάδες ανάλογα φοβισμένους ανθρώπους, απλώς θα επιταχύνει αυτό που φοβάται. Οι τράπεζες πράγματι θα καταρρεύσουν κι ο ίδιος θα χάσει τις οικονομίες του, εκτός αν είναι από τους λίγους τυχερούς που θα προλάβουν τα τελευταία διαθέσιμα. Ισχύει και για φοβισμένες ηγεσίες: ο φόβος τους ότι το ευρώ θα επηρεαστεί από μια ελληνική «εκτροπή», μέσα σε δύο χρόνια έχει εκθέσει το σκοτεινό αντικείμενο του φόβου τους σε πολλαπλάσιους κινδύνους.

Αλλά στον μηχανισμό του φόβου υπάρχει ακόμη μια αντίφαση που οδηγεί σε αντίστροφη στάση. Οι μηχανισμοί που διαχειρίζονται τον φόβο φροντίζουν πάντα απλώς να υποκαθιστούν την υποτιθέμενη πηγή του με μια νέα. Ποτέ δεν τον εξαλείφουν πραγματικά. Στη διετία του πειράματος Ελλάδα αυτό επαναλήφθηκε πολλές φορές: Αν δεν ψηφιζόταν το πρώτο μνημόνιο, η Ελλάδα θα χρεοκοπούσε. Αν δεν ψηφιζόταν το Μεσοπρόθεσμο πάλι θα χρεοκοπούσε η Ελλάδα και θα αποπεμπόταν από το ευρώ. Το ίδιο αν δεν ψηφιζόταν το 2ο μνημόνιο, αν δεν γινόταν ανεκτή η κυβέρνηση Παπαδήμου, αν οι εκλογές του Μαΐου δεν έβγαζαν κυβέρνηση. Πολλά Σαββατοκύριακα ορίστηκαν από προφήτες της αγοράς ως «D-Day» χρεοκοπίας και επιστροφής στη δραχμή. Και τα τηλεοπτικά σενάρια της δραχμής εικονογραφούνται με γελοίες εσχατολογικές προβλέψεις. Στο τέλος, λοιπόν, η ακατάπαυστη διασπορά του φόβου γίνεται σχεδόν διασκεδαστική, με τον τρόπο που μας ψυχαγωγούν ακόμη και τα horror movies τσιγκλίζοντας τους βαθύτερους φόβους μας, διεγείροντας τα ανακλαστικά μας για να τους αντιμετωπίσουμε και να τους σαρκάσουμε: «Εμείς θα ζήσουμε κι ας έχουμε δραχμή…»

Η εκλογική αναμέτρηση, λοιπόν, ανεξάρτητα από το ποιος θα κόψει το νήμα, θα αποτυπώσει τελικά, εκτός από μια οικονομική, και μια ψυχολογική διχοτόμηση της κοινωνίας ως προς τη διαχείριση του φόβου. Προς το παρόν. Γιατί αν ακολουθήσουν μερικοί ακόμη μήνες επιλεκτικής υλοποίησης του μνημονίου ή κάποιου υποκατάστατού του, τότε δεν θα μιλάμε για κάποια ισορροπία τρόμου ανάμεσα στους άφοβους χαμένους και τους έντρομους survivors, αλλά για ένα ασυγκράτητο πλήθος. Που πιθανότατα δεν θα έχει την υπομονή να διαχειριστεί τον φόβο του, ούτε να κάνει μια ψύχραιμη επιλογή ψήφου. Και θα του είναι αδιάφορο όλο το βάρος του κόσμου στους ώμους του.



ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Δικαιολογημένα φοβόμαστε. Κόσμος χωρίς φόβο θα ήταν ανιαρός. Μας εμβάλλει σε προβληματισμό η ιδέα ενός κόσμου όπου οι γονείς δεν θα φοβούνται για τα παιδιά τους ή όπου ο θάνατος θα ήταν τόσο ασήμαντος όσο το να τρως… Κόσμος χωρίς φόβο θα ήταν κόσμος χωρίς αγάπη. Ο φόβος υπήρξε από τις σημαντικότερες κινητήριες δυνάμεις στην ιστορία, που ενθάρρυνε τα άτομα να σκέφτονται βαθύτερα και τα ωθούσε σε δράση. Μεγάλο μάλιστα μέρος της παρόρμησης του ανθρώπου προς τη δημιουργικότητα εξαρτάται από τον φόβο – τον φόβο μήπως «πεθάνουμε πάνω στην ακμή μας», μήπως μας απορρίψουν, μήπως δεν καταλάβουμε πώς θα αντιδράσει ο αγαπημένος μας ή η αγαπημένη μας, τον φόβο της αυτογνωσίας. «Το άγχος είναι η ζάλη της ελευθερίας», κατά τον φιλόσοφο Κίρκεγκορ.

Joanna Bourke, «Φόβος, Στιγμιότυπα από τον πολιτισμό του 19ου και 20ού αιώνα»

Η ζωή μετά

(Από τη στήλη "Γράμματα στην κόρη μου", περιοδικό ΜΟΝΟ, 25/5/2012) 



Αγαπημένη μου Βέρα,

Μύρισε καλοκαιράκι, αν κι ο τρόπος που το υποδέχεστε εσείς οι έφηβοι- διάβασμα, εξετάσεις, άγχος- δεν είναι ο καλύτερος. Αλλά κι εμείς οι ενήλικοι δεν πάμε πίσω. Ίσως να είμαστε και σε χειρότερη μοίρα από σας. Υποδεχόμαστε το καλοκαίρι με εκλογές. «Έχεις τίποτα με τις εκλογές;» θα με ρωτήσεις, μια και την όλη διαδικασία, στα 13 χρόνια τη ζωής σου, την έχεις ζήσει αρκετές φορές σαν κάτι μεταξύ γιορτής και παιχνιδιού. Κάθε άλλο. Μακάρι να γίνονταν κάθε χρόνο εκλογές. Αλλά, όπως θα έχεις κι εσύ αντιληφθεί, αυτές οι εκλογές δεν είναι σαν τις άλλες. Αν πιστέψουμε τον τρόπο που θέτουν το ζήτημα αρκετοί πολιτικοί, αλλά και πολλοί από τους Ευρωπαίους φίλους μας που παρακολουθούν με αδιακρισία την πολιτική μας ζωή, σ’ αυτές τις εκλογές αποφασίζουμε περίπου για τον οικονομικό θάνατο της χώρας ή την επιβίωσή της. Κάπως έτσι δεν μεταφράζουν το δίλημμα «ευρώ ή δραχμή»;


Εδώ, Βέρα μου, μπερδεύεται αρκετά η μεταφυσική, που σε απασχολεί βασανιστικά, όπως και κάθε παιδί της ηλικίας σου. Όταν περνούμε από νεκροταφείο αποστρέφεις το βλέμμα, ή σαρκάζεις μ’ ένα ανατριχιαστικό επιφώνημα: «μπρρρρρρρ…» Η γοητεία που ασκούν πάνω στα παιδιά της ηλικίας σου τα βαμπιρικά ρομάντσα τύπου «Έκλειψη» που είναι της μόδας υποδηλώνει την προτίμησή σου στην αθανασία. Τις προάλλες είδαμε μαζί το Dark Shadows του Τιμ Μπάρτον – για μένα ήταν σκέτη απογοήτευση- με τον Τζόνι Ντεπ μεταμορφωμένο σε βαμπίρ που ξυπνάει μετά 200 χρόνια, στη δεκαετία του ’70. Αλλά είναι ένα βαμπίρ με λεφτά. Πολλά λεφτά. Τα οποία χρησιμοποιεί για να αποκαταστήσει οικονομικά τους απογόνους του. Σε τι νόμισμα είχε φυλάξει τις θηριώδεις αποταμιεύσεις του ο νεκροζώντανος, δεν μας το διευκρινίζει ο Μπάρτον. Ας υποθέσουμε ότι ήταν δολάριο.


Αλήθεια, ποιο είναι το νόμισμα στον κόσμο των νεκρών; Έχεις ήδη μάθει, Βέρα μου, πως από τα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι έβαζαν ένα νόμισμα στο στόμα του νεκρού, τον οβολό. Ήταν ο ναύλος για να τον περάσει ο Χάρος στον άλλο κόσμο. Δηλαδή, τζάμπα ούτε να πεθάνει δεν μπορούσε κανείς. Τι τους έκανε ο Χάρος τους οβολούς, τώρα, είναι άλλο ζήτημα. Υποθέτουμε, πάντως, ότι η ζωή μετά θάνατον στον κόσμο των αρχαίων στηριζόταν σε κάποιας μορφής χρηματικές συναλλαγές.


Επειδή, λοιπόν, Βέρα μου, στις εκλογές που έρχονται υποτίθεται ότι παίζονται η ζωή και ο θάνατος της χώρας, υποθέτουμε ότι μέχρι τώρα η χώρα ζούσε χάρη στο αίμα που κυλούσε στις φλέβες της, μόνο που αντί αιμοσφαιρίων αποτελούνταν από ευρώ. Κατά την άποψη αυτή, το καύσιμο, το οξυγόνο, η κινητήρια δύναμη μιας κοινωνίας, δεν είναι ο πλούτος της, οι φυσικοί και οι ανθρώπινοι πόροι της, ο μόχθος των ανθρώπων, οι ικανότητες, οι γνώσεις, οι δεξιότητές τους, η εργασία τους, αλλά το νόμισμα με το οποίο όλα αυτά αποτιμώνται. Άρα, αν χάσουμε το ευρώ, πάπαλα. Κάπως έτσι δεν μας τα λένε;

Επειδή, Βέρα μου, ανακάλυψα ότι το δίλημμα που έφτασε στ’ αυτιά σου εδώ και πολύ και καιρό σε ώθησε να κάνει εκτενείς «ανασκαφές» στα συρτάρια και τα ντουλάπια με παλιά πράγματα, σε πληροφορώ ότι οι δραχμές που ανέσυρες απ’ τον τάφο τους δεν μας είναι χρήσιμες. Αν συμβεί αυτό που οι κοινωνικοί και πολιτικοί τρομοκράτες αποκαλούν οικονομικό θάνατο της χώρας, κάποιο άλλο νόμισμα θα βρεθεί για τις συναλλαγές μας. Ακόμη κι αν το λέμε δραχμή, μνα ή τάλαντο, η «τιμή» του θα ενσωματώνει δεκάδες σύνθετα πράγματα: από το πώς αμείβεται η εργασία των ανθρώπων, μέχρι το τι δύναμη έχει η χώρα στον κόσμο. Πάντως, είναι ψέματα ότι η ζωή τελειώνει με το ευρώ. Αυτό μπορώ να σου πω με βεβαιότητα ότι είναι μια ανοησία, χειρότερη κι απ’ το παραμύθι της Κόλασης. Η χώρα ζούσε στο μεταίχμιο πραγματικής και πλασματικής ευημερίας και προ ευρώ. Οι άνθρωποι αμείβονταν άδικα και άνισα και με δραχμές. Κι άλλοι πλούτιζαν με τη δουλειά των άλλων πάλι με δραχμές. Οι κρατικοί αξιωματούχοι έπαιρναν μίζες σε δραχμές. Και κρατικοί λειτουργοί υπέκυπταν στον πειρασμό μιας δεσμίδας πεντοχίλιαρων- σε δραχμές. Δηλαδή, ό,τι συνέβαινε και με το ευρώ.

Εν ολίγοις, αγαπημένη μου Βέρα, το πρόβλημα με τη ζωή μετά το ευρώ, αν υπάρξει, δεν είναι το με ποιο νόμισμα θα ξαναστήσουμε τη βαμπιρική, νεκροζώντανη κατάσταση στην οποία μας έφερε- μεταξύ άλλων- και το ευρώ. Αλλά αν θα αποκαταστήσουμε τη ζωή στο σύνολό της. Κι αυτό, σε διαβεβαιώνω, μπορεί να γίνει και χωρίς κανένα νόμισμα. Πώς θα σου φαινόταν, για παράδειγμα, αν μετρούσαμε την παραγωγή, τον κοινωνικό πλούτο και την απόλαυση που αντλούμε απ’ αυτά με αριθμό χαμόγελων στα πρόσωπα των ανθρώπων; Ή ακόμη- για το κάνουμε καλοκαιρινό- με μπάλες παγωτού;

Το ευρώ ως μαύρη τρύπα

(Επενδυτής, 9/6/2012)

Ο Σόρος αποκάλεσε το ευρώ φούσκα. Του έδωσε και τρεις μήνες ζωής, μήπως εν τω μεταξύ η ευρωκρατία αφυπνιστεί από τον νεοφιλελεύθερο δογματισμό της κι η γερμανική ηγεσία αποφασίσει ότι δεν τη συμφέρει και τόσο να μετατρέψει την Ευρωζώνη σε οικονομικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Εγώ, που δεν είμαι άξιος ούτε τα κορδόνια του Σόρος να δέσω (αν το έκανα, πάντως, θα τα έδενα μεταξύ τους και θα περίμενα να δω πόσο μακριά θα πάει…), θα αποκαλούσα το ευρώ, πέρα από φούσκα, μαύρη τρύπα. Μια μαύρη τρύπα της παγκόσμιας οικονομίας. Δεν είναι η μόνη, βεβαίως, αλλά με δεδομένο ότι η Ευρωζώνη είναι η μόνη μεγάλη νομισματική ένωση του καπιταλιστικού σύμπαντος και το ευρώ παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα, είναι η σημαντικότερη μαύρη τρύπα. Αυτή που μπορεί να καταπιεί σε ένα χάος υφεσιακής αντιύλης τους πάντες. Τους δύστυχους κατοίκους του Νίγηρα, που τόσο συμπονά η Λαγκάρντ, και τους κατά φαντασίαν ασφαλείς Γερμανούς, που τόσο σκέφτεται η Μέρκελ.

Ο Σόρος έχει δίκιο. Βεβαίως, μπορεί να είναι ένα δίκιο εντελώς ιδιοτελές και κερδοσκοπικό, αφού μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι συνεχίζει το αγαπημένο του σπορ της κερδοσκοπίας πάνω στις ισοτιμίες των νομισμάτων, όπως έκανε κάποτε με τη στερλίνα. Αλλά έχει διπλά δίκιο ακριβώς γι’ αυτό. Εκπροσωπώντας το πιο επιθετικό τμήμα του λεγόμενου «έξυπνου χρήματος», δεν ασχολείται παρά μόνο με αυτό: εντοπίζει εγκαίρως τις φούσκες από τις οποίες μπορεί να απορροφήσει όσο το δυνατόν περισσότερο «αέρα υπεραξιών», πριν αυτές σκάσουν και τον αποβάλουν καταστροφικά.

Η Ε.Ε. και στη συνέχεια η Ευρωζώνη κτίστηκαν πάνω στη φιλοδοξία μιας μικρής ομάδας πολιτικών να καταστήσουν τη Γηραιά Ήπειρο τη δυναμικότερη οικονομία του κόσμου. Επένδυσαν πάνω στον αναπόφευκτο ανταγωνισμό της Ε.Ε. με τις λοιπές οικονομικές υπερδυνάμεις, που ωστόσο αποτελούσαν συμπαγείς κρατικές οντότητες. Η Ε.Ε. και η Ευρωζώνη ήταν και συνεχίζουν να είναι ασύνδετα σχήματα. Η ενοποίηση μεταξύ των 27 και των 17, αντίστοιχα, κρατών των δυο ομόκεντρων ενώσεων προχωρούσε πάντα αλά κάρτ, με βάση τον πολιτικό βολονταρισμό ενός πυρήνα ηγετών (αρχικά λίγο φεντεραλιστών, αργότερα δογματικά νεοφιλελεύθερων και απόλυτα αφοσιωμένων στις αγορές), αλλά και με βάση εθνικές στοχεύσεις και εγωισμούς χωρών με ηγεμονικές βλέψεις ή ρόλο. Είναι πασίγνωστο, για παράδειγμα, ότι το πιο τολμηρό βήμα ενοποίησης, που εγκαινιάστηκε στο Μάαστριχτ το 1992 και ολοκληρώθηκε με την φυσική κυκλοφορία του ευρώ το 2002, βασικό του στόχο είχε να αποτελέσει την υλική βάση ενοποίησης των δύο Γερμανιών. Όπερ και εγένετο, με τις γνωστές αντίστροφες συνέπειες στις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας που επιχείρησαν να ακολουθήσουν με επίπλαστη ανάπτυξη -βασισμένη στην κατανάλωση, τον υπερδανεισμό και την τερατώδη μεγέθυνση του τριτογενή τομέα- τη διόγκωση της ευρω-φούσκας.

Το ευρώ, στην ουσία, υπήρξε και παραμένει ένα ξένο νόμισμα για την πλειοψηφία των περίπου 300 εκατομμυρίων χρηστών του στην Ευρωζώνη. Ακόμη και των Γερμανών, οι οποίοι πληρώνουν εδώ και μια δεκαετία με τη συμπίεση των μισθών τους την απατηλή λάμψη του κοινού νομίσματος που γίνεται όχημα για τις γερμανικές εξαγωγές και τις γερμανικές επενδύσεις στην Κίνα και γενικώς οπουδήποτε αλλού πλην Ευρωζώνης (αργά ξύπνησε η Μέρκελ κι αποφάσισε να λατρέψει τις αυξήσεις μισθών). Το νόμισμα μιας χώρας ή μιας ομοσπονδίας χωρών δεν είναι απλά ένα κομμάτι άψυχο μέταλλο ή χαρτί. Ενσωματώνει ένα σύνολο σχέσεων- παραγωγικών, κοινωνικών, διακρατικών, διεθνών, σχέσεων κυριαρχίας. Ενσωματώνει το ειδικό βάρος μιας χώρας στην παγκόσμια οικονομία και τις σχέσεις κηδεμονίας ή εξάρτησης που μπορεί να έχει αυτή με άλλες χώρες. Αντανακλά ακόμη και τις κοινωνικές σχέσεις εντός της ίδιας χώρας. Τι από όλα αυτά συμπυκνώνει το ευρώ; Τίποτα. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ένα ευρώ, αλλά 17, όσα και τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης. Για τη Γερμανία μπορεί το ευρώ να αντανακλά κάποια σχετική επιτυχία στην ενοποίηση με το ανατολικό τμήμα της, στην εξαγωγική της απογείωση, στην πολιτική ηγεμονία που επέβαλε στους θεσμούς της Ε.Ε. Για την περιφέρεια της ευρωπαϊκής ενδοχώρας, όμως, το ευρώ ενσωματώνει ακριβώς αντίθετα πράγματα: ρήγματα στην κοινωνική τους συνοχή, παραγωγική παρακμή, μετατροπή τους σε σούπερ μάρκετ των εξαγωγικών χωρών, εκχώρηση όλο και μεγαλύτερου μέρους της κυριαρχίας τους στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Τι πιο χειροπιαστό αλλά και συμβολικό ταυτόχρονα από την αντανάκλαση της νομισματικής υπόστασης κάθε χώρας του ευρώ στα περίφημα spreads των κρατικών ομολόγων; Όλες μετριούνται με την ταχύτητα απομάκρυνσής τους και το μέγεθος της απόκλισής τους από τη χώρα που κατέχει τη νομισματική κυριαρχία στην Ευρωζώνη, τη Γερμανία.

Γι’ αυτό το ευρώ εξελίχθηκε σε παγκόσμια φούσκα. Η λάμψη των ισοτιμιών του στις παγκόσμιες αγορές ανταποκρίνεται μόνο στο 1/4 της πραγματικής του ισχύος, που αντιστοιχεί στη Γερμανία και το «γερμανικό ευρώ». Το υπόλοιπο, τώρα που αποκαλύπτεται το σαθρό έδαφος στο οποίο στηριζόταν, ο αέρας που απέκρυπτε, είναι προορισμένο να εξαερωθεί.

Αυτό, όμως, έχει παγκόσμιες παρενέργειες. Ο τοξικός αέρας της φούσκας του ευρώ έχει διαχυθεί σ’ όλο τον κόσμο. Βρίσκεται στα συναλλαγματικά αποθέματα που διαθέτει κάθε οικονομική δύναμη του πλανήτη, όσο κι αν προσπαθεί να τα ξεφορτωθεί όπως όπως. Βρίσκεται στις ευρωπαϊκές επενδύσεις εκατοντάδων δισεκατομμυρίων στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού ή στην Ασία. Βρίσκεται στις βαλίτσες κάθε ανυποψίαστου Ευρωπαίου που ταξιδεύει ανατολικά ή δυτικά, σε κάθε εμπορευματοκιβώτιο που μεταφέρει ευρωπαϊκά προϊόντα, βρίσκεται σε κάθε made in China αγαθό που μπαίνει στο σπίτι ενός Ευρωπαίου, βρίσκεται ακόμη και πίσω από την ισχνή αμερικανική ανάπτυξη. Αυτή η παγκόσμια διάχυση του ευρώ ως αποθεματικού νομίσματος και ως οχήματος του τελευταίου κύματος παγκοσμιοποίησης το καθιστά κυριολεκτικά μια μαύρη τρύπα για την παγκόσμια οικονομία.

Επομένως, δεν υπάρχει τίποτα διπλωματικό, τυπικό, ρουτινιάρικο στην αγωνία που εκφράζουν ο Ομπάμα, οι Ρώσοι, οι Κινέζοι, οι αναπτυσσόμενες χώρες, η Διεθνής των τραπεζών. Η αγωνία τους για το ευρώ είναι γνήσια, ειλικρινέστατη. Αν και για εντελώς διαφορετικά, αντίθετα πράγματα από αυτά που εκφράζει η δική μας αγωνία, των ιθαγενών του ευρω-παρία Ελλάδα. Ο φόβος ο δικός τους αφορά τις ηγεμονίες τους, τα μερίδιά τους στην παγκόσμια αγορά, την κυριαρχία τους στα προτεκτοράτα τους, την οργή των ψηφοφόρων τους στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση. Ο φόβος ο δικός μας είναι μη μας καταπιεί κυριολεκτικά η μαύρη τρύπα του ευρώ, ακόμη και με την όψη της δραχμής, μη μας κόψει την ανάσα ο αέρας που βίαια, εκρηκτικά θα βγει από τη φούσκα του.

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Ο ρόλος του νομίσματος είναι να περνά απαρατήρητο. Εκπληρώνει την αποστολή του όταν αποτιμά την αξία των αγαθών εξίσου αξιόπιστα με το μετρικό σύστημα και όταν χρησιμεύει αθόρυβα ως φορέας στις συναλλαγές ή ως εργαλείο στις τοποθετήσεις. Όταν αρχίσουμε να μιλάμε γι’ αυτό, σημαίνει ότι υπάρχει πρόβλημα, Όταν όλος ο κόσμος ασχολείται μ’ αυτό, σημαίνει ότι υπάρχει κίνδυνος, Ο Λένιν, που ήταν πολύ ικανός σ’ αυτά τα ζητήματα, φέρεται να έχει πει ότι ο καλύτερος τρόπος να καταστρέψεις τα θεμέλια μιας κοινωνίας είναι να υπονομεύσεις το νόμισμά της. Είτε αποδίδεται ορθώς σ’ εκείνον είτε όχι, η διατύπωση είναι σωστή. Από τη Γερμανία της Βαϊμάρης ως τη σύγχρονη Αργεντινή, η οικονομική ιστορία είναι γεμάτη κοινωνικούς κατακλυσμούς που προκλήθηκαν από λάθη στη νομισματική διαχείριση.


Jean Pisani- Ferry, «Η αφύπνιση των δαιμόνων: Η κρίση του ευρώ και πώς θα βγούμε από αυτήν»

Slow motion

(Επενδυτής, 2/6/-2012)

Η είδηση των ημερών δεν είναι ότι ο Παπαδήμος βλέπει ελάχιστα περιθώρια ελιγμών από την (όποια) ερχόμενη κυβέρνηση (ποιος τον ρώτησε, θα μου πείτε). Ούτε ότι η Εθνική Τράπεζα διά της Διεύθυνσης Οικονομικής Ανάλυσης (sic!) περιγράφει με ζοφερά χρήματα την κόλαση της δραχμής. Δεν είναι, επίσης, η είδηση ότι η Ισπανία ίσως βρεθεί στην έξοδο από το ευρώ πριν από την αποδιοπομπαία Ελλάδα, ούτε ότι η Κομισιόν δεν αφήνει κανένα περιθώριο απόκλισης από το μνημόνιο και τη δανειακή σύμβαση, ούτε ότι τράπεζες, οίκοι αξιολόγησης και αξιωματούχοι χωρών της Ευρωζώνης διχάζονται -για την ακρίβεια πλακώνονται στο ξύλο- όχι μόνο για το αν η Ελλάδα θα βγει ή όχι από το ευρώ, αλλά και για το αν το ευρώ θα υπάρχει σε λίγους μήνες. Η είδηση είναι πως Δανοί επιστήμονες ανακάλυψαν στα βάθη του Ειρηνικού Ωκεανού, για την ακρίβεια μερικές δεκάδες μέτρα κάτω από τον βυθό του, μικρόβια που ζουν μέσα σε πετρώματα ηλικίας 86 εκατομμυρίων ετών. Δηλαδή από την εποχή των δεινοσαύρων.


Και τι μας κόφτει εμάς, θα ρωτήσετε. Μας κόφτει, ενδεχομένως, αν μας φανεί με κάποιο τρόπο χρήσιμη η βασική δεξιότητά τους: τα μικρόβια αυτά (αν και εξ ορισμού τα μικρόβια ονομάζονται έτσι όχι μόνο λόγω του μικρού μεγέθους τους, αλλά και του μικρού βίου τους) έχουν μεγάλο βίο. Ασύλληπτο για τα δεδομένα της ζωής όπως την ξέρουμε, που είναι νοητή σε κύκλους λίγων ωρών, μιας μέρας, μερικών μηνών ή το πολύ μερικών δεκαετιών. Τα μικρόβια αυτά ζουν εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες χρόνια χάρη σε μια αργή, απελπιστικά αργή μεταβολική λειτουργία. Παίρνουν μια απειροελάχιστη ποσότητα οξυγόνου, μόλις 0,001 μικρομόρια ανά λίτρο ιζήματος. Αυτό σημαίνει ότι η ποσότητα οξυγόνου που χρειάζεται ένας άνθρωπος για μια ανάσα του αντιστοιχεί στο οξυγόνο μιας ολόκληρης δεκαετίας για τα μικρόβια που υπάρχουν σε ένα κυβικό μέτρο πετρώματος του ωκεανού. Αδυνατώ να σας πω πόσα δισεκατομμύρια ή τρισεκατομμύρια μικρόβια υπάρχουν σ’ αυτόν τον όγκο πετρώματος.


Αυτή η αργή ανταλλαγή ύλης καθιστά τα μικρόβια αυτά πρωταθλητές της μακροζωίας. Όλα τα κάνουν αργά, απελπιστικά αργά. Γι’ αυτό κι οι επιστήμονες που τα εντόπισαν και τα μελέτησαν τα ονόμασαν «slo mo», εκ του slow motion. Βεβαίως, αυτή η βραδύτης που χαρακτηρίζει τον κύκλο της ζωής τους κάνει σχεδόν αδιόρατη τη διαφορά από την κατάσταση θανάτου. Σχεδόν παραβιάζουν το όριο μεταξύ ζωής και θανάτου. Είναι τυπικά ζωντανά και ουσιαστικά νεκρά; Ή μήπως συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο; Μήπως είναι τελικά νεκροζώντανα, μικρόβια ζόμπι;


Εδώ τελειώνουμε με τη βιολογία. Το ενδιαφέρον μας γι’ αυτά αφορά το αν μπορούν να προσφέρουν κάτι στη δική μας κατάσταση. Για παράδειγμα, η δεξιότητά τους να καταναλώνουν τόσο ελάχιστη ποσότητα οξυγόνου θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη στους μνημονιόφρονες, στις τρόικες, στους εξυγιαντές και μεταρρυθμιστές των κοινωνιών, αν μπορούν να πετύχουν το ακατόρθωτο το οποίο σθεναρά διακηρύσσουν: αν οι άνθρωποι καταφέρουν να καταναλώνουν τα ελάχιστα ώστε να εξοικονομηθούν κρατικές και κοινωνικές δαπάνες μέχρις ότου αποκατασταθεί η δημοσιονομική ισορροπία των κρατών και εξοφληθούν τα χρέη τους προς τους πιστωτές. Αν, για παράδειγμα, μπορούσαν να εκπαιδευτούν οι άνθρωποι να σιτίζονται με μια χούφτα ρύζι, μια φέτα ψωμί κι ένα ποτήρι νερό τη μέρα, μια μερίδα φρούτων και λαχανικών την εβδομάδα και μια μερίδα κρέατος τον μήνα. Υπάρχει μακρά, άλλωστε, εμπειρία σ’ αυτό στους πολυπληθέστατους ασιατικούς πληθυσμούς, για να μη μιλήσει κανείς για τον Νίγηρα κι άλλες αφρικανικές χώρες που έχει εκπαιδεύσει το ΔΝΤ της συμπονετικής κ. Λαγκάρντ. Το πιο ακραίο άλλωστε παράδειγμα μας το δίνουν οι Ινδοί γιόγκι, που μπορούν να επιβιώνουν με ελάχιστη τροφή για μήνες, εξασφαλίζοντας παράλληλα μακροζωία.


Αυτή η εκπαίδευση στην ελάχιστη κατανάλωση, ωστόσο, έχει τις εξής παρενέργειες. Πρώτον, η ελάχιστη κατανάλωση και πρόσληψη ενέργειας επιβάλλει μια δραστηριότητα σε slow motion. Οι άνθρωποι πρέπει να ελαχιστοποιήσουν και την κατανάλωση ενέργειας, απέχοντας, για παράδειγμα, από τη δουλειά, το διάβασμα, τις μετακινήσεις, την παρακολούθηση τηλεόρασης και άλλες ενεργοβόρες δραστηριότητες. Ακριβώς, δηλαδή, κατά το παράδειγμα των γιόγκι, θα πρέπει να περιορίζονται σε δραστηριότητες διαλογισμού, ύπνου ή νάρκης. Σχεδόν σε μη δραστηριότητες, δηλαδή. Αυτό σημαίνει ότι τα τυχόν οφέλη από τη μείωση των περιττών δαπανών συντήρησής τους, θα αντισταθμίζονται από έναν σχεδόν εκμηδενισμό στην παραγωγή πλούτου, μια και οι μόνοι άνθρωποι που θα αναγκαστούν να δουλεύουν θα είναι οι οικονομέτρες, οι κρατικοί αξιωματούχοι, οι αναλυτές των χρηματοπιστωτικών οίκων και των τραπεζών και, γενικώς, όσοι επιφορτίζονται με τις μετρήσεις της υγείας της οικονομίας.

Μια δεύτερη σοβαρή παρενέργεια, εφόσον αποδειχθεί ότι το μοντέλο των μικροβίων «slo mo» δουλεύει πραγματικά, είναι η φυσιολογικά αναμενόμενη αύξηση της μακροζωίας των ανθρωπίνων πλασμάτων. Στην περίπτωση αυτή αναμένεται να αυξηθεί πολύ ο αριθμός των υπερηλίκων, με κόστος δυσβάσταχτο για τα ασφαλιστικά ταμεία. Η λύση που θα μπορούσε να δοθεί, εμπνευσμένη και πάλι από τα υπεραιωνόβια μικρόβια, είναι ο εντοιχισμός των υπερηλίκων σε ιζηματογενή πετρώματα και η συντήρησή τους με τις ελάχιστες ποσότητες οξυγόνου και άλλων θρεπτικών συστατικών που θα επέτρεπε να διατηρηθούν σε κατάσταση ενδιάμεση ζωής και θανάτου, τυπικά ζώντες, προς δόξαν των δεικτών οικονομικής υγείας και ευημερίας, ουσιαστικά νεκροί, προς σωτηρίαν των ασφαλιστικών ταμείων, η περιουσία των οποίων θα μπορούσε να αφιερωθεί εξ ολοκλήρου στο θεάρεστο έργο της εξόφλησης των πιστωτών.

Η τρίτη παρενέργεια της εφαρμογής του μοντέλου των μικροβίων «slo mo» αφορά τη λειτουργία των πολιτικών συστημάτων. Μια ζωή slow motion δύσκολα δημιουργεί κίνητρα στήριξης των πολιτικών συστημάτων και λειτουργίας της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Φανταστείτε τι τύχη θα είχαν οι εναγώνιες εκκλήσεις των εγχώριων μνημονιοφρόνων πολιτικών, οι σκληρές προειδοποιήσεις των εταίρων πιστωτών και οι ζοφερές προφητείες των αναλυτών για την εκτός ευρώ κόλαση προς μια κοινωνία sloe motion. Να σου φέρνουν την κάλπη ακόμη κι έξω από το σπίτι σου, να σου φωνάζουν να ψηφίσεις υπέρ της σωτηρίας των αποταμιεύσεών σου, κι εσύ, ατάραχος και βολεμένος στη νέα ασάλευτη ζωή σου, λίγα μέτρα από την κάλπη, να τους απαντάς: «Όχου, πού να τρέχω τώρα…». Φανταστείτε να έρχεται ο Μπαρόζο αυτοπροσώπως να σου τρίβει το μνημόνιο στη μούρη, να σου επιδεικνύει απειλητικά τις φαρδιές πλατιές υπογραφές του Βενιζέλου και του Σαμαρά και να σε προειδοποιεί ότι η αθέτησή τους σημαίνει έξωση από το ευρώ. Κι εσύ, ασάλευτος στη μεταβολική σου ακινησία, ίσα που να ψιθυρίζεις: «Δεν γμσ κι εσύ και το ευρώ σου».


ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ


Όσον ακριβέστερον εξετάζω τα πράγματα, τόσον μάλλον κλίνω να πιστεύσω ότι το εφήμερον είναι το μόνον του Θεού πλάσμα, εις το οποίον δεν αρμόζει το δυνάμενον περί των λοιπών και προ πάντων περί του ανθρώπου να ρηθή, ότι κάλλιον θα ήτο να μη γεννηθή.


Mόνον το εφήμερον περί ουδενός έχει να σκεφθή ή ν’ αποφασίση• ζη την μικράν αυτού ζωήν πτερυγίζον χωρίς ουδέποτε να στραφή να κοιτάξη προς δεξιάν ή αριστεράν• το τέλος του επέρχεται άνευ νόσου, άνευ οδύνης και άνευ τρόμου του θανάτου• δεν αισθάνεται εξαντλουμένας του σώματος και της ψυχής του τας δυνάμεις, αλλ’ αποθνήσκει διά μιας εντός δευτερολέπτου, κατά την διάρκειαν ερωτικού σπασμού.


Kατ’ αντίθεσιν προς το τρισόλβιον τούτο έντομον, αναγκαζόμεθα ημείς δεκάκις της ημέρας να σκεπτώμεθα και ν’ αποφασίζωμεν περί παντοίων πραγμάτων. Tην απόφασιν παρακολουθεί πλειστάκις η μετάνοια, η δε ταλάντευσις και έλλειψις αποφάσεως είναι βάσανος οδυνηρά. Tον βίον ημών ευρίσκομεν βραχύν, αλλά συγχρόνως και πάσαν ώραν αυτού μακράν. Mόνα εξ όλων των ζώντων έχουσι τα εφήμερα το πλεονέκτημα να μη τρώγωσι, του δε ανθρώπου ο πολυσύνθετος επιούσιος άρτος κατήντησε σήμερον τοσούτον δυσπόριστος, ώστε μη εξαρκούντος πλέον του Θεού αναγκάζονται πολλοί να ζητήσωσιν αυτόν παρά του διαβόλου.


Εμμανουήλ Ροΐδη, «Τα εφήμερα» (διηγήματα)