Φούμο στο FoMO

ΕφΣυν 3-4/10/2020

Οφείλω στον Κώστα Ζαφειρόπουλο ένα ευχαριστώ. Διότι, διαβάζοντας το κείμενό του «Είσαι το προϊόν» («Εφ.Συν.», 29/9/2020) ανακάλυψα ότι υπάρχει ορισμός για το σύνδρομο που κατατρύχει κι εμένα και- υποθέτω- αρκετά εκατομμύρια ανθρωποειδών. Λέγεται FoMO= Fear of Missing Out = Φόβος να μη χάσεις ό,τι συμβαίνει. Ηδη, η δυσάρεστη έκπληξη ότι αγνοούσα έναν όρο που υπάρχει στην πιάτσα εδώ και μια δεκαετία έγινε ένα ακόμη σύμπτωμα του συνδρόμου, μια ακαταμάχητη ένδειξη ότι πάσχω από αυτό. Πώς μου επέτρεψα να μου έχει διαφύγει τόσα χρόνια αυτό;

Προσπάθησα να παρηγορηθώ με την ιδέα ότι το σύνδρομο δεν είναι κάτι περισσότερο ή χειρότερο από την επαγγελματική διαστροφή που ως δημοσιογράφοι και ΜΜΕ αναπόφευκτα αναπτύσσουμε στο κυνήγι της πληροφορίας. Οτι το FoMO δεν είναι παρά η ψηφιακή εκδοχή του αμείλικτου ερωτήματος που έθεταν οι αρχισυντάκτες από την εποχή του «μαρμάρου»: «Εμείς γιατί δεν το είχαμε αυτό;» Το άγχος της χαμένης είδησης και ο ανταγωνισμός της αποκλειστικής πληροφορίας αποτυπωνόταν στην αγωνία των κρεμασμένων στα περίπτερα πρωτοσέλιδων, στην αγορά της πρώτης εντύπωσης που έκρινε το στοίχημα της κυκλοφορίας. Αυτά τα στοιχήματα έχουν προ πολλού χαθεί, το FoMO των ΜΜΕ έχει αλλάξει πίστα.

Επειτα, μια και το FoMO αποτυπώνει κυρίως τις ψυχαναγκαστικές ανησυχίες που γεννά η εξάρτηση δισεκατομμυρίων ανθρώπων από τα social media και όσων «συμβαίνουν» πραγματικά ή εικονικά στον κόσμο τους, αναζήτησα παρηγοριά στην ιδέα ότι τα κοινωνικά δίκτυα και ο πόθος για «κοινοκτημοσύνη» της πληροφορίας είναι τόσο αρχαία όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες, τα χωριά, οι πόλεις, οι γειτονιές, οι συγκατοικήσεις και οι πολυκατοικίες, τόσο αθώα παθολογικές, όσο και το κουτσομπολιό. Οσο ο ύμνος της «Κουτσομπόλας», θαυμάσια τραγουδισμένος από την Παναγιωτοπούλου: «Ολα/ θέλω να τα ξέρω όλα/ όχι επειδή είμαι κουτσομπόλα/δεν το κάνω από κακό/ θέλω να ’χω υλικό/ κι ας μου τρώει η περιέργεια τη σόλα» (στίχοι Νικολακοπούλου, μουσική Κραουνάκης). Σκεφτείτε ότι όταν ο Αλφρέντ Ζερί έγραψε και παρουσίασε το θρυλικό «6ο πάτωμα», απ’ όπου κι η κουτσομπόλα, ούτε καν ο Τούρινγκ είχε διατυπώσει τη θεωρία της τεχνητής νοημοσύνης και την αλγοριθμική εκδοχή της κοινωνικής πραγματικότητας που σήμερα πυροδοτεί το FoMO και μύρια ακόμη σύνδρομα, τα οποία οι ψυχίατροι και ψυχολόγοι κατατάσσουν με σαδιστική επιμέλεια στη μακριά λίστα ψυχώσεων, νευρώσεων και φοβιών.

Για να επιστρέψω στο FoMO των social media, με τα οποία διατηρώ υποτυπώδη πλην αναπόφευκτη σχέση, και στο ερέθισμα που έδωσε ο Κ. Ζαφ., θα παραπέμψω κι εγώ στο δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «Το Κοινωνικό Δίλημμα», δημοφιλέστατο ήδη στο Netflix, στο οποίο μεταξύ άλλων επιστήμονες και τεχνικοί που έχουν αποσκιρτήσει από τα βασίλεια του Facebook, του Instagram, της Google και άλλων αποκαλύπτουν τις περίπλοκες τεχνικές εθισμού και εξάρτησης που αναπτύσσουν οι κυρίαρχοι του ψηφιακού σύμπαντος. Εξαιρετικά χρήσιμη η συμβολή τους, παρότι δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι το «κοινωνικό δίλημμα» της ψηφιακής εποχής είναι το αν θα επιβάλουμε πρωτόκολλα κοινωνικά υπεύθυνης συμπεριφοράς στον αλγοριθμικό καπιταλισμό, αν θα θέσουμε όρια στη χρήση των σμάρτφον και των σόσιαλ μίντια από παιδιά και εφήβους ή αν τελικά θα γίνουμε αναχωρητές της ψηφιακής πλημμυρίδας, κλείνοντας τα κινητά, διαγράφοντας τους λογαριασμούς στο φου μπου, στο τουίτερ, στο ίνστα (που λέει κι ο πρώην πρόεδρος), ακόμη και στις πλατφόρμες ηλεκτρονικών μηνυμάτων και καταφεύγοντας στις τελευταίες εναπομένουσες σκήτες του αναλογικού πολιτισμού. Κάτι τέτοιο, αν και ηρωικό, θα ήταν τόσο μάταιο, όσο και η καταστροφή των μηχανικών αργαλειών από τους Λουδίτες του 19ου αιώνα.

Υποθέτω ότι η ίδια η τεχνητή νοημοσύνη έχει βοηθήσει να είμαστε σε πολύ καλύτερη θέση κατανόησης της πραγματικότητας από τους Λουδίτες και τους νεολουδίτες. Οσο χάος και αν προκαλεί η καταιγίδα πληροφοριών που βομβαρδίζει το μυαλό μας, μετατρέποντας την υπερπληροφόρηση σε αυθεντική αποπληροφόρηση, διαθέτουμε τα φίλτρα της σκέψης και της βούλησης να αντιληφθούμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να έχει τις χρήσεις που είχε και το μαχαίρι που κατάφερε να σκαρώσει ο προϊστορικός άνθρωπος: ήταν εργαλείο επιβίωσης και εξασφάλισης της τροφής, φονικό όπλο ή, σε ακραίες περιπτώσεις, μέσο αυτοχειρίας.

Στην πραγματικότητα, παρότι ξέρουμε ελάχιστα σε σχέση με αυτά που το FoMO μας εκβιάζει να μάθουμε, ξέρουμε όλα όσα χρειάζονται για να αντιληφθούμε ποιο είναι το πραγματικό κοινωνικό δίλημμα. Λοιπόν, το κοινωνικό δίλημμα δεν είναι αν και πόσο χρειαζόμαστε τα σόσιαλ μίντια, αλλά το αν θα τα ελέγχουμε ή θα μας ελέγχουν. Δεν είναι το αν θα απελευθερώσουμε τις απεριόριστες δυνατότητες των έξυπνων μηχανών, αλλά το ποιος θα τις κατέχει. Το πραγματικό κοινωνικό δίλημμα της εποχής το έθεσε -εν τη αφελεία της;- η γενική διευθύντρια του ΔΝΤ Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα προ ημερών, διακηρύσσοντας ότι η πανδημία αποτελεί ευκαιρία να διορθώσουμε τον καπιταλισμό, «ενισχύοντας την αίσθηση δικαιοσύνης, χωρίς αποκλεισμούς». Α γεια σου, Κρισταλίνα, τώρα μας έσπρωξες στο σωστό ερώτημα, στο πυρηνικό δίλημμα: Διορθώνεται ο καπιταλισμός, καρδιά μου; Είναι συμβατός με την κοινωνική δικαιοσύνη; Μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς να διευρύνει τις ανισότητες, χωρίς να αποκλείει κατά δισεκατομμύρια τους ανθρώπους όχι μόνο από τον ωκεανό της πληροφορίας, αλλά πολύ συχνά από τους στοιχειώδεις όρους αξιοπρεπούς διαβίωσης;

Αν απαντήσουμε σ’ αυτό το κοινωνικό δίλημμα, νομίζω ότι μπορώ να ζήσω τις υπόλοιπες λίγες δεκαετίες της ζωής μου χωρίς να ξέρω όσα δεν ξέρω και χωρίς ενοχές που δεν τα ξέρω. Ρίχνοντας φούμο στο FoMO. Εξάλλου, ο πρώτος διδάξας Σωκράτης – Πλάτωνας, με το «εν οίδα, ότι ουδέν οίδα» (έστω κι αν δεν το είπε έτσι ακριβώς) μας υπενθυμίζει ότι η αποδοχή της άγνοιάς μας είναι μια καλή αρχή για να μάθουμε κάτι.


ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Για τις ολιγαρχίες που ελέγχουν τον πλανήτη, η τεχνητή νοημοσύνη ενσαρκώνει την παλιά φαντασίωση όλων των κυρίαρχων τάξεων: τον από μηχανής θεό που θα τις απαλλάξει από τους απείθαρχους εργάτες και τις απρόβλεπτες συγκρούσεις της πολιτικής. Για τους ανθρώπους του σωματικού και πνευματικού μόχθου, τους δημιουργούς κάθε προόδου, η τεχνητή νοημοσύνη αντιπροσωπεύει μια πρόκληση, γεμάτη καινούριες δυνατότητες για πιο ανθρώπινη εργασία, περισσότερο ελεύθερο χρόνο και μεγαλύτερη αυτονομία. Ποια κατεύθυνση θα επικρατήσει, δεν μπορεί να το μαντέψει καμιά «έξυπνη μηχανή». Θα το καθορίσουν η βούληση και ο αγώνας του κοινωνικού ανθρώπου. 

Πέτρου Παπακωνσταντίνου, «Ανθρωποι και ρομπότ: Οι προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης»