Ο ιός, η αγορά και η αγέλη

29/2-2/3-2020

Οταν απειλείται μια ανθρώπινη ύπαρξη, συμπυκνώνεται στον σκληρό πυρήνα της: στον αγώνα της επιβίωσης. Δεν υπάρχει τίποτα παράδοξο ή ηθικά αξιολογήσιμο σ' αυτό. Είναι απλή και καθαρή ανθρώπινη φύση. Οχι πολύ διαφορετική στη χημεία της από τη φύση των περισσότερων έμβιων όντων, τουλάχιστον των ανώτερων θηλαστικών: όταν αντιλαμβανόμαστε τον κίνδυνο ή ό,τι θεωρούμε κίνδυνο -με τα μάτια, τ' αυτιά ή οποιοδήποτε άλλο όργανο- η πληροφορία φτάνει στην αμυγδαλή του εγκεφάλου, που επεξεργάζεται τα συναισθήματα. Ο εγκέφαλος απελευθερώνει γλουταμικό οξύ, που στέλνει ένα σήμα στη φαιά ουσία, το οποίο είτε μας ακινητοποιεί είτε μας κάνει να πεταχτούμε αλαφιασμένοι απ' τον φόβο. Ενα δεύτερο σήμα στέλνεται στον υποθάλαμο, ο οποίος ενεργοποιεί το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, το οποίο με τη σειρά του «ειδοποιεί» τα επινεφρίδια που απελευθερώνουν αδρεναλίνη στο αίμα. Αυτή κάνει την υπόλοιπη δουλειά. Αυξάνει τους καρδιακούς παλμούς και την πίεση του αίματος και γενικώς μας επιτρέπει να αντιμετωπίσουμε το «θηρίο», είτε πρόκειται για ελέφαντα 4 μέτρων και 7 τόνων είτε για τον Covid-19 των 0,25 «μικρών» (μm). Η «αντιμετώπιση» περιλαμβάνει και το να τρέξουμε απλώς μακριά του. Ακόμη και μέχρι το σουπερμάρκετ. Αυτά και δεν υπεισέρχομαι σε περισσότερες λεπτομέρειες, διότι θα φάω ξύλο από τους νευροεπιστήμονες.

Λοιδορούμε και χλευάζουμε όσους εξαφάνισαν χειρουργικές μάσκες και γάντια από τα φαρμακεία κι όσους επέδραμαν στα σουπερμάρκετ για αντισηπτικά ή μακαρόνια. Ομως, η αντίδρασή τους δεν είναι ανορθολογική. Εστω και υπερβολική, πηγάζει από την ανθρώπινη φύση. Εμπεριέχει τον αδιαπραγμάτευτο ορθολογισμό του φόβου και της επιβίωσης. Το μόνο ανορθολογικό που υπάρχει στην αντίδραση είναι ενδεχομένως η επιλογή των μέσων επιβίωσης. Η οποία σίγουρα εξαρτάται από μακαρόνια, ζάχαρη ή ρύζι, πιθανότατα δεν εξαρτάται από μάσκες και αντισηπτικά και σίγουρα -μα εντελώς σίγουρα!- δεν εξαρτάται από τιμές των μετοχών, των ομολόγων ή του χρυσού.

Αν υπάρχει κάτι αληθινά ανορθολογικό και εντελώς μυστικιστικό στον τρόπο που αντιδρά η παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα στην επιδημία ή στην προοπτική της πανδημίας είναι η αγελαία συμπεριφορά των αγορών. Και ίσως το «αγελαία» τις κολακεύει, οι αγέλες έχουν τουλάχιστον εσωτερική οργάνωση, ιεραρχία, έναν σκοπό. Εδώ δεν πρόκειται για αγέλες. Κοπάδια πανικόβλητα είναι, που έχασαν και τον τσοπανάκο τους και το τσοπανόσκυλό τους. Ούτε ο Τραμπ τις σώζει.

Εκ πρώτης όψεως είναι διασκεδαστικό να παρακολουθείς τον τρόπο που αποσταθεροποιούνται οι ιερείς του νεοφιλελευθερισμού, οι πιστοί του «ορθολογισμού» και της «αποτελεσματικότητας» των αγορών. Μέχρι πριν από δέκα μέρες πορεύονταν μες στην αμεριμνησία, με τη βεβαιότητα ότι, παρά τα σκαμπανεβάσματά του, ο παγκόσμιος καπιταλισμός εξελίσσεται μέσα σε μια φούσκα κανονικότητας. Ακόμη κι αν κάτι αποκλίνει -αν η Κίνα χάσει κι άλλο ταχύτητα, αν η ευρωζώνη επιβραδυνθεί, αν η ρωσοτουρκική ένταση κλιμακωθεί- έχουμε την «καβάτζα» των κεντρικών τραπεζών (αυτό το ορατό χέρι της αγοράς που αντικαθιστά το αόρατο όταν κουλαίνεται), που θα κάνουν τα μαγικά τους: ακόμη μια μείωση στα επιτόκια, ακόμη λίγη ποσοτική χαλάρωση, κάμποσο χρήμα από το ελικόπτερο, αν χρειαστεί, βρε αδερφέ. Κι αν τα μαγικά των κεντροτραπεζιτών δεν φτάνουν, θα κινητοποιήσουμε τα υπερόπλα: θα πείσουμε τις κυβερνήσεις «μας» (το «μας» είναι κυριολεκτικό, όταν μιλούν οι «αποτελεσματικές αγορές» και οι «ορθολογικοί επενδυτές») να το ρίξουν έξω. Ας ξεχαστούν οι ισοσκελισμένοι προϋπολογισμοί και τα πλεονάσματα, με λίγο παραπάνω έλλειμμα και χρέος κανείς δεν πήγε χαμένος.

Αυτό το μικροσκοπικό πραγματάκι που λέγεται κορονοϊός Covid-19 έσκασε τη φούσκα της κανονικότητας, την ψευδαίσθηση ελεγχόμενης σταθερότητας που υποτίθεται ότι μετά το «μάθημα» του 2008 είχε συνδιαμορφώσει το κουαρτέτο «αγορές-επιχειρήσεις-κυβερνήσεις-κεντρικές τράπεζες». Μπούρδες! «Τρεις σπανοί Ισπανοί, εις πανί ισπανικό, εις πανικό ιππικό εζωγράφισαν». Λύκοι την πέσαν σε ζωοπανήγυρη και οι «αποτελεσματικές» αγορές εξαέρωσαν αξία τρισεκατομμυρίων δολαρίων σε ελάχιστες μέρες. Εντάξει, είναι πολλά τα λεφτά, Γιώργο, αλλά από το κραχ του 2008 και μετά, τα μεγαλύτερα χρηματιστήρια του καπιταλιστικού σύμπαντος έχουν τριπλασιαστεί, οι επιχειρήσεις έχουν μπαζώσει ένα σωρό κέρδη, οι τράπεζες έχουν ταϊστεί πλουσιοπάροχα με τρισεκατομμύρια ποσοτικής χαλάρωσης, ε, δεν μπορεί, θα έχουν όλοι κάνει το κουμάντο τους, σωστά; Λάθος! Ο,τι χαρίστηκε στις αγορές και στους πανικόβλητους συντελεστές τους, ό,τι τους αποδόθηκε για να υπηρετήσουν την κατά Μίλτον Φρίντμαν «αποκλειστική κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων: την κερδοφορία τους» θα αποδειχθούν πεταμένα λεφτά και χαμένος κόπος.

Για πολλοστή φορά, όλα τα γραφικά αξιώματα των αγορών -«αγόραζε στη φήμη, πούλα στην είδηση», «όταν δεις αίμα, αγόραζε, αγόραζε, αγόραζε…» και τα συναφή- πυροδοτούν απλώς έναν αγελαίο τρόμο. Ο οποίος όμως δεν έχει καμιά σχέση με την ανθρώπινη επιβίωση -οι μετοχές, τα ομόλογα, τα παράγωγα, τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης ούτε τρώγονται ούτε προστατεύουν από τον κορονοϊό- αλλά με την απληστία. Είναι ένας αγοραίος πανικός που λειτουργεί ως επιταχυντής και πολλαπλασιαστής της υγειονομικής κρίσης, ένας ολέθριος σύμμαχος του κορονοϊού Covid-19.

Αργά ή γρήγορα, το εμβόλιο και η θεραπεία του Covid-19 θα βρεθούν. Το άλλο, όμως, δεν είναι πια ίωση. Καρκίνος μεταστατικός κι εξαιρετικά επιθετικός είναι.


ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Κι ακούγοντας τις φωνές της χαράς που ανέβαιναν πάνω απ’ την πόλη, ο Ριέ θυμήθηκε πως αυτή η χαρά δεν είναι ποτέ ανέφελη. Γιατί ο Ριέ γνώριζε κάτι που το αγνοούσε το χαρούμενο πλήθος, κι ας μπορεί κανείς να το βρει στα βιβλία, πως ο βάκιλος της πανούκλας δεν πεθαίνει ούτε χάνεται ποτέ, πως μπορεί να μείνει δεκάδες χρόνια ναρκωμένος στα έπιπλα και στα ρούχα, περιμένοντας υπομονετικά μέσα στα δωμάτια, τα υπόγεια, τα σεντούκια, τα μαντίλια, τα χαρτιά, και πως θα ’ρχόταν ίσως μια μέρα που η πανούκλα, για να βασανίσει ή για να διδάξει τους ανθρώπους, θα ξυπνούσε και πάλι τα ποντίκια της και θα τα ’στελνε να ψοφήσουν μέσα σε μια ευτυχισμένη πόλη.

Αλμπέρ Καμί, «Η πανούκλα»