Βγάλτε τα πέρα μόνοι σας

Εφημερίδα των Συντακτών, 5-6/9/2020

Ο Πατέλης, ο Κυρανάκης και μερικοί ακόμα αμετροεπείς ρέκτες του κανιβαλικού ατομικισμού αποτελούν μάλλον τις πιο γραφικές -τζημέρειες- εκδοχές ενός ευρύτερου φαινομένου που ο κορονοϊός απειλεί να το καταστήσει κυρίαρχο. Ισως δώσαμε στους δυο τους, παραπάνω προσοχή από αυτήν που άξιζαν, αν κι έχει τη χρησιμότητά του ο απλοϊκός μέχρι ανοησίας τρόπος που εκφράζουν μια παγκόσμια στρατηγική στην οποία συγκλίνουν αυθορμήτως οι πιο αλλοπρόσαλλες περσόνες και οι πιο ετερόκλητες πολιτικές του πλανήτη: Ο Μπολσονάρο στη Βραζιλία και ο Μόντι στην Ινδία, που παραδίδουν τον πάμφτωχο πληθυσμό των χωρών τους σε υγειονομικό ολοκαύτωμα. Ο Τραμπ, που εγκαταλείπει τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας εξωθώντας σε απαξίωση σειρά διεθνών οργανισμών οι οποίοι συνθέτουν το πλαίσιο διεθνούς συνεργασίας 75 μεταπολεμικών χρόνων. Ο Μασκ της Tesla, που με το τρόπαιο της χρηματιστηριακής απογείωσής του, εισβάλλει στον ανταγωνισμό των εμβολίων. Ο Γκέιτς, ο Ζούκερμπεργκ, ο Μπέζος που από την ασφάλεια των τρισεκατομμυρίων δολαρίων τους και των δισεκατομμυρίων πλανητικών υπηκόων τους εναλλάσσονται σε ρόλους ευαγγελιστών της επιστημονικής αλήθειας και αγαθών κηρύκων της φιλανθρωπίας, την ώρα που στρατιές νομικών και λογιστών τους επινοούν τεχνάσματα φοροαποφυγής εκατοντάδων δισεκατομμυρίων. Και μαζί τους όλες οι καλοσυνάτες φατσούλες που έχουν μετατρέψει το δόγμα της (υπαρκτής) ατομικής ευθύνης σ’ έναν ψυχολογικό μηχανισμό εξάλειψης της πολιτικής ευθύνης.

Οχι, δεν επιχειρώ να συνθέσω την τρισχιλιοστή θεωρία συνωμοσίας για την προέλευση του κορονοϊού και της πανδημίας. Η αντίληψη του κοινωνικού δαρβινισμού, που αποτελεί τον σκληρό πυρήνα του κοινωνικού και πολιτικού ήθους του προαναφερθέντος (ενδεικτικά) συνονθυλεύματος, προϋπήρξε της πανδημίας. Είναι ένας εδώ και δεκαετίες ανοιχτός λογαριασμός στον οποίο επένδυσαν πολλά νεοσυντηρητισμός και νεοφιλελευθερισμός σε μιαν εκτός σχεδίου, αλλά διόλου παράδοξη σύγκλισή τους. Το σοκ του Μεγάλου Πολέμου και ο ανταγωνισμός των μεταπολεμικών μπλοκ που επικράτησαν μέχρι το 1989 στην Ευρώπη, επέβαλαν μια μοναδική ισορροπία ανάμεσα στον ανηλεή ανταγωνισμό που απαιτούσε η καπιταλιστική ανάπτυξη και στη συνεργασία που επέβαλλε το ανθρώπινο ένστικτο της συλλογικής επιβίωσης. Αυτή η μεταπολεμική κληρονομιά, αποτυπωμένη τόσο στα μοντέλα κοινωνικού κράτους που διαμορφώθηκαν στην Ευρώπη, όσο και στους μηχανισμούς διεθνούς ασφάλειας, έφερε στο προσκήνιο τις έννοιες της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης. Εννοιες που διαπερνούν τις περισσότερες διεθνείς συμβάσεις των τελευταίων 70 χρόνων, με κορυφαία τη Διακήρυξη της Φιλαδέλφειας, την ιδρυτική πράξη της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας.

Φαίνεται ως ιστορικό παράδοξο το πώς αυτή η τόσο ξένη στο πνεύμα του καπιταλισμού και της «ατομικής ευθύνης» έννοια της αλληλεγγύης διασώθηκε και διαπέρασε Συντάγματα, καταστατικούς χάρτες, οικουμενικές διακηρύξεις, νομοθετήματα, κοινωνικά και ασφαλιστικά συστήματα, μηχανισμούς κοινωνικής πρόνοιας, εθνικά συστήματα περίθαλψης και υγείας, προϋπολογισμούς και φορολογικά συστήματα αναδιανομής πλούτου. Ο Alain Supiot, κορυφαίος Ευρωπαίος νομικός, εξηγεί με αποκαλυπτικό τρόπο την απροσδόκητη επίδραση της κοινωνικής δικαιοσύνης στις μεταπολεμικές κοινωνίες στο βιβλίο του «Το Πνεύμα της Φιλαδέλφειας: Η κοινωνική δικαιοσύνη απέναντι στην ολοκληρωτική αγορά».

Προφανώς δεν πρόκειται για μια μεταφυσική υπέρβαση της ταξικής πάλης ή του πολιτικού ανταγωνισμού Δεξιάς - Αριστεράς. Ισα ίσα, η επιβίωση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης αποτελεί αντανάκλαση και αυτών ακριβώς των παραγόντων στους ευρωπαϊκούς -κυρίως- κοινωνικούς μετασχηματισμούς και στα μεταπολεμικά μοντέλα διακυβέρνησης. Δεν πρόκειται για έναν πολιτικό θρίαμβο της Αριστεράς ή για μια ιδεολογική κυριαρχία του Σοσιαλισμού, αλλά για μια διάσταση της κεϊνσιανής συναίνεσης που επικράτησε μεταπολεμικά, για έναν συμβιβασμό που επέτρεψε στο σύστημα να δουλέψει χωρίς να καταδικάσει στην απόλυτη εξαθλίωση την τεράστια πλειονότητα της κοινωνίας.

Το ξήλωμα αυτών των ενοχλητικών εννοιών -και των ακόμη πιο ενοχλητικών θεσμών που τις υπηρετούν- έχει αρχίσει προ πολλού. Ενας συρφετός από διανοούμενους εμβαπτισμένους στις κυνικές ιδέες της σχολής του Σικάγου, από ακριβοπληρωμένους τεχνοκράτες που εναλλάσσονται σε ρόλους εταιρικών στελεχών και πολιτικών συμβούλων και από αναρριχώμενους νεοφώτιστους του νεοφιλελευθερισμού που λίγδωσε τ’ άντερό τους, κατέλαβαν κάθε αρμό εξουσίας, ισχύος και επιρροής σε κόμματα, θεσμούς, κρατικούς και υπερκρατικούς μηχανισμούς, δεξαμενές σκέψεις. Απέναντι στο «πνεύμα της Φιλαδέλφειας», που διακήρυσσε ότι «η διαρκής ειρήνη δεν δύναται να εδραιωθεί, ειμή μόνον εάν βασίζεται επί της κοινωνικής δικαιοσύνης», ορθώθηκε το θατσερικό δόγμα: «Δεν υπάρχει κοινωνία, υπάρχουν άτομα που παλεύουν άγρια να επιβιώσουν». Απέναντι στα αιτήματα για κοινωνικές πολιτικές ενίσχυσης των φτωχότερων στρωμάτων, αντιτάχθηκε η αντίληψη ότι οι επιδοματικές πολιτικές κάνουν τους ανθρώπους νωθρούς, τεμπέληδες και βλάκες (εδώ και χρόνια τα επισημότερα κείμενα της Ε.Ε. μιλούν για την «παγίδα των επιδομάτων» ανεργίας και πρόνοιας). Απέναντι στην απαίτηση για αναδιανεμητική φορολογία, αντιπαρατάσσεται η απαίτηση απαλλαγής της επιχειρηματικότητας από τους επαχθείς φόρους που πνίγουν τις επενδύσεις.

Με λίγα λόγια, το μήνυμα του συρφετού της ατομικής ευθύνης είναι απλό, όπως αυτό που περιμένει την κατά Θανάση Παπακωνσταντίνου Περσεφόνη στην είσοδο του Αδη: «Και να σου πλησιάζουνε, ανδρείκελα που μοιάζουνε./ Περίεργα κοιτάνε, μα δε με βοηθάνε./“Βγάλ' τα πέρα μοναχή σου, όπως κάναμ’ όλοι μας,/ ωχ! ωχ! ω! γαμώ το πορτοφόλι μας”».

Είμαστε στην αιχμή μιας τελικής αναμέτρησης. Η πανδημία, παρ' ότι αποτελεί κατ’ εξοχήν πεδίο εθνικής και διεθνούς συνεργασίας, για το επιθετικότερο τμήμα του νεοφιλελεύθερου συρφετού θεωρείται ιδεώδης ευκαιρία απαλλαγής από τα «αντιπαραγωγικά καρκινώματα» της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης· εξαφάνισής τους από κάθε θεσμό και μηχανισμό του κράτους και των διεθνών οργανισμών. Ο συρφετός διακηρύσσει ξεδιάντροπα: «Αφήνουμε προς το παρόν το κράτος να κάνει τη βρόμικη και δαπανηρή δουλειά αντιμετώπισης του Covid-19. Μετά θα λογαριαστούμε μια και καλή, ξηλώνοντας τα τελευταία απομεινάρια ψευδο-ανθρωπισμού. Μετά βγάλτε τα πέρα μόνοι σας! Είμαστε βέβαιοι ότι οι ευφυείς, υγιείς, ωραίοι, δυνατοί, ευέλικτοι και ανταγωνιστικοί θα τα καταφέρουν μια χαρά. Αληθινή δικαιοσύνη είναι η επιβίωση των άξιων».


ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ 

 
Η λέξη «φτωχός», σε διάφορες αφρικανικές γλώσσες, δεν σημαίνει αυτό που αντιλαμβάνεται η Παγκόσμια Τράπεζα (ημερήσιο εισόδημα κατώτερο των δυο δολαρίων): φτωχός είναι «εκείνος που διαθέτει λιγοστό κόσμο πλάι του», που δεν μπορεί να υπολογίζει στην αλληλεγγύη του άλλου… Μια καλή σύνταξη και μια καλή ιατροφαρμακευτική ασφάλεια επιτρέπουν σε κάποιον ηλικιωμένο να μην εξαρτάται από τους κατιόντες του για να επιβιώσει, γεγονός που συνιστά αναντίλεκτα πρόοδο. Ομως αυτά δεν επαρκούν για να τον θωρακίσουν έναντι μιας θανάσιμης μοναξιάς, όπως απέδειξε το 2003 η εμπειρία του ευρωπαϊκού καύσωνα… Κανένα σύστημα κοινωνικής ασφάλειας δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις δαπάνες που παράγονται από μια κοινωνία αποτελούμενη αποκλειστικά από μοναχικά άτομα… Το δίκαιο της κοινωνικής ασφάλειας, όχι μόνο δεν πρέπει να αγνοεί τις ποικίλες εκφράσεις της άτυπης αλληλεγγύης, αλλά οφείλει και να τις ενισχύει. 

 
Alain Supiot, «Το Πνεύμα της Φιλαδέλφειας»