Ο αιώνας της εργασίας (1/11/2008)

Μ’ αρέσει ο τρόπος που η γλώσσα εκδικείται το νόημα. Για παράδειγμα: η λέξη κρίση. Την βρίσκει κανείς δέκα φορές σε κάθε άρθρο, είκοσι σε κάθε πεντάλεπτο ραδιοφωνικού και τηλεοπτικού λόγου, εκατό φορές σε κάθε ρητορική έξαρση πολιτικού, είτε μιλάει ο εγχωρίου βεληνεκούς Καραμανλής είτε ο Ναπολέων της παγκοσμιοποίησης Σαρκοζί. Τη συναντά επίσης κανείς στα οικογενειακά τραπέζια, στα καφενεία, στα ταμεία των σούπερ μάρκετ. Υπάρχει μια κατάχρηση στη χρήση της «κρίσης». Και μια ετερόκλητη ποικιλία νοημάτων που εκπέμπει. Άλλος μιλά για τη νευρική του κρίση, άλλος για την υπαρξιακή του κρίση, άλλος για τη χρηματοπιστωτική κρίση, άλλοι για την ενεργειακή, την περιβαλλοντική ή την κοινωνική. Καμιά από τις επί μέρους «κρίσεις» δεν έχει τόση σημασία όσο η κρίση που περιγράφουν όλες οι άλλες οι «κρίσεις» μαζί: τη γενική κρίση του καπιταλισμού. Γιατί φοβόμαστε να το πούμε; Έστω κι αν δεν σημάνει το τέλος του τους προσεχείς μήνες…

Κι άλλη εκδίκηση της γλώσσας. Ποια είναι η δεύτερη αγαπημένη έκφραση των ημερών; Η «πραγματική οικονομία». Την ακούς δέκα φορές σε κάθε πεντάλεπτο πολιτικής λογοδιάρροιας, είκοσι φορές σε κάθε δεκάλεπτο δημοσιογραφικής δυσλεξίας. Τι σημαίνει «πραγματική οικονομία»; Και κυρίως, ποια είναι η «εξωπραγματική», η «μη πραγματική» οικονομία; Κάποιος από τους κυρίους Μπράουν, Σαρκοζί, Αλογοσκούφη, Προβόπουλο (τι μπλέκω τα πίτουρα με τις κότες, θα μου πείτε…) οφείλει να μας εξηγήσει αυτή την ενδιαφέρουσα αντιδιαστολή που περιέχει μια κυνική ομολογία: ότι ο πλούτος που με πάθος υπερασπίζονται τα πακέτα κρατικοποίησης των τραπεζών, αυτός που χάνεται ή κερδίζεται μέρα με τη μέρα στα χρηματιστήρια αξιών, απαξιών και εμπορευμάτων, στις αγορές τίτλων και χρήματος, είναι εικονικός, πλασματικός. Ότι το χρήμα δεν γεννάει χρήμα και ότι ο πραγματικός πλούτος πραγματοποιείται εκεί που η εργασία μετατρέπει τις ιδέες σε χειροπιαστά προϊόντα και υπηρεσίες με υπόσταση και κοινωνικό προορισμό. Ότι το κεφάλαιο -εδώ και δύο αιώνες υπό την χρηματοπιστωτική ηγεμονία- είναι μια εικονική πραγματικότητα την αποσύνθεση της οποίας πληρώνουμε όλοι οδυνηρά. Και συνεπώς, στην προαιώνια αναμέτρηση κεφαλαίου - εργασίας, σημειώσατε προς το παρόν σκορ 0-1. Βεβαίως, είναι μια νίκη θεωρητική και πύρρεια, αλλά απ’ το ολότελα…

Σ’ αυτή την ιστορική εκδίκηση της γλώσσας υπάρχουν τα συστατικά μιας δυνητικής αλλαγής. Πρώτον, έχουμε ένα σύστημα που καταρρέει, μια κοινωνική ηγεμονία που κλυδωνίζεται. Δεν υπάρχει αμφιβολία γι’ αυτό και μην περιμένετε να συμβεί εντός προσδιορισμένου χρονοδιαγράμματος. Οι αυτοκρατορίες δεν καταρρέουν με ραντεβού και οι ιστορικές εποχές δεν αλλάζουν βάσει ατζέντας. Δεύτερον, έχουμε την ανάδυση της κοινωνικής δύναμης που έχει βρεθεί εδώ και δεκαετίες στο πολιτικό και ιδεολογικό περιθώριο χάρη στις αλλεπάλληλες ήττες που γνώρισαν οι φυσικοί ή αυτόκλητοι εκπρόσωποί της. Με δεδομένη την κοινωνική και πολιτική αποσύνθεση των μεσαίων τάξεων, με δεδομένη τη διάλυση και της τελευταίας αυταπάτης για τον αυτοτελή πολιτικό τους ρόλο, η μισθωτή εργασία μαζί με τις άλλες παραγωγικές συνιστώσες της «πραγματικής οικονομίας» (το ποιες θα συμπεριληφθούν εδώ, στις «λοιπές» συνιστώσες, είναι βεβαίως συζητήσιμο), αποτελούν τις μόνες δυνάμεις που βγαίνουν απ’ τον οικονομικό Αρμαγεδδώνα ηθικά αρτιμελείς (αν και οικονομικά ακρωτηριασμένες), χωρίς βάρη και με τις λιγότερες χρεοκοπίες στο ιστορικό τους ισοζύγιο. Κι ας μην αποπειραθεί κανείς να τους χρεώσει τη χρεοκοπία του σοβιετικού ή του κινεζικού «κομμουνισμού». Και ο μεν και ο δε στηρίχθηκαν από πολύ νωρίς στον κραυγαλέο αποκλεισμό των εργατικών τάξεων από τη διαχείριση της εξουσίας. Ο κρατικός καπιταλισμός της κομματικής νομενκλατούρας, που αστραπιαία μεταλλάχτηκε την τελευταία εικοσαετία σε ληστρική ολιγαρχία του πλούτου σε Ρωσία και Κίνα, δεν μπορεί να ακυρώσει την πιο αστραφτερή ουτοπία των δύο τελευταίων αιώνων.

Ο κόσμος της εργασίας βρίσκεται πάλι στο ιστορικό προσκήνιο, λοιπόν. Στο πεδίο που απέτυχαν οι εθνικές αστικές τάξεις, οι επαμφοτερίζοντες «μεσαίοι», οι άπληστες πολυεθνικές επιχειρηματικές ελίτ, οι δύσκαμπτες γραφειοκρατίες κρατών και υπερεθνικών οργανισμών, οι πνευματικές πρωτοπορίες με τις αυτοδιαψευδόμενες προφητείες και τις βλακώδεις ρετσέτες, δημιουργείται ένα τρομακτικό κενό. Όλοι τους, σε όλους τους πιθανούς συνδυασμούς συμμαχιών, αντιθέσεων και λυκοφιλιών δοκιμάστηκαν και απέτυχαν. Το κραχ είναι πρωτίστως κοινωνικο-πολιτικό. Καμιά διόρθωση, καμιά εφεύρεση ενός «καλού» μετα-καπιταλισμού δεν πρόκειται να αποκαταστήσει την άγρια ηρεμία της παλιάς τάξης πραγμάτων. Οι κοινωνίες, τα έθνη, ο πολιτισμός χρειάζονται νέες ηγέτιδες δυνάμεις που θα οδηγήσουν την ανθρωπότητα στο επόμενο άλμα της. Από κάθε άποψη, λοιπόν, είναι η ώρα της εργασίας. Δεν ζούμε το τέλος της, όπως ατυχώς προφήτεψε ο Ρίφκιντ. Ίσα ίσα ζούμε την αρχή της.

Έλα, όμως, που και το πνεύμα είναι απρόθυμον και η σαρξ ασθενής. Ο κόσμος της εργασίας έχει γίνει προ πολλού μέρος του προβλήματος (να το θυμίζουμε, για να το εμπεδώσουμε: ποιου προβλήματος; της γενικής κρίσης του καπιταλισμού) για να μπορέσει να αναλάβει τον ηγετικό του ρόλο. Είναι ταξικά, πολιτικά και κοινωνικά ανάπηρος. Οι λόγοι είναι λίγο πολύ γνωστοί. Όσοι έχουν θητεύσει στα ριζοσπαστικά κόμματα και κινήματα της Αριστεράς (ή απλώς πέρασαν και δεν κόλλησαν) τον τελευταίο καιρό εξιστορούν ως ανέκδοτο το λάθος timing της Ιστορίας: «Όταν διαθέταμε την ισχύ, ο καπιταλισμός ευημερούσε ακλόνητος. Τώρα ο καπιταλισμός κλονίζεται κι εμείς ευημερούμε ανίσχυροι». Μπορεί η φράση να μην ξεχειλίζει από ρεαλισμό (διότι ελάχιστοι μισθωτοί σκλάβοι ευημερούν σήμερα), έχει όμως μια ευστοχία. Ο καπιταλισμός γέμισε από αδύναμους κρίκους (η χαρά του Λένιν), αλλά ποιος απ’ αυτούς μπορεί να αποφέρει μιαν ανατροπή ανάλογη του 1871 στη Γαλλία, του 1917 στη Ρωσία ή του 1919 στη Γερμανία; Τα κομμουνιστικά κόμματα έχουν ξεδοντιαστεί, η σοσιαλδημοκρατία έχει εκτεθεί ως ο φυσικός συναυτουργός του νεοφιλελεύθερου τερατουργήματος, τα συνδικάτα ψάχνουν τα μέλη τους και τις ταυτότητές τους, τα ριζοσπαστικά κινήματα του τρίτου κόσμου εκπροσωπούνται από εθνικιστικά ή φονταμενταλιστικά μορφώματα, νεο-περονισμούς και σοσιαλφασισμούς, ακόμη και η «τρομοκρατία» έχει εκφυλιστεί στη διαπλοκή της με μαφίες όπλων και ναρκωτικών ή σκοτεινές θρησκευτικές σέχτες.

Τι απομένει, λοιπόν, στον κόσμο της εργασίας; Διαθέτει πρωτίστως το ηθικό πλεονέκτημα, έστω και αρνητικό, ότι στα μικρά και μεγάλα εγκλήματα που συντελούνται στον οικονομικό μας πολιτισμό βρίσκεται στην πλευρά των θυμάτων. Διαθέτει το παραγωγικό πλεονέκτημα να κινεί την πολύπλοκη μηχανή του πλούτου σε όλες του τις διαστάσεις, από το επίπεδο του χειρώνακτα στο γιαπί μέχρι τον εφευρετικό παραγωγό software. Διαθέτει την αναντικατάστατη καταναλωτική του δύναμη, αφού αν και μονίμως ριγμένος στη διανομή της πίτας, ακόμη και με τις μικρές δόσεις απληστίας του, συντηρεί το «τέρας» της ζήτησης και τροφοδοτεί την τεχνολογική πρόοδο. Διαθέτει, παρά τις κραυγαλέες διαφορές που χωρίζουν τον Αμερικανό εργάτη από τον Ινδό συνάδελφό του, μια μοναδική στην Ιστορία παγκόσμια ενότητα συμφερόντων Διαθέτει, τέλος, την πολιτική αθωότητα ενός μακρόχρονου αποκλεισμού από τον κόσμο της εξουσίας και της φαυλότητας.
Αυτά είναι τα προσόντα του κόσμου της εργασίας. Αυτά είναι και συστατικά της υπέρβασης της πολλαπλής κρίσης του κόσμου που βαδίζει ολοταχώς στη δύση του. Αυτή τη δύση ζούμε τώρα, αυτή ζήσαμε όταν η κρίση έπαιρνε μορφή πετρελαϊκή, επισιτιστική ή οικολογική. Το πώς, πότε θα δούμε και την αυγή της νέας εποχής δεν το γνωρίζω. Οι βεβαιότητες έχουν καταρρεύσει, οι ιστορικές νομοτέλειες πέρασαν στην περιοχή της αμφιβολίας, οι μεσσίες αποκαθηλώθηκαν. Υπάρχει σταθερό το ένα σκέλος του διλήμματος που διατύπωνε πριν από έναν αιώνα η Ρόζα Λούξεμπουργκ: «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα»; Η βαρβαρότητα είναι η βεβαιότητα που εγγυάται η διατήρηση του χρεοκοπημένου πολιτισμού της απληστίας. Ο κόσμος της εργασίας δεν έχει κανένα λόγο να δώσει παράταση ζωής στη βαρβαρότητα, ανεξάρτητα αν την εναλλακτική λύση θα την ονομάσει κανείς σοσιαλισμό ή βρει ένα λιγότερο συκοφαντημένο όνομα για το επόμενο άλμα της ανθρωπότητας. Ιδού η Ρόδος. Για ν’ αποφύγουμε το πήδημα…