Ψυχοπαθείς επιτυχείς

(Απο τη στήλη Γράμματα στην κόρη μου, περιοδικό ΜΟΝΟ, 24/4/2012)

Αγαπημένη μου Βέρα,

 Σε βλέπω αγχωμένη. Επιστρέφοντας από την ανάπαυλα του Πάσχα σε περιμένει η πρώτη πραγματική αναμέτρηση με την τυραννία της επίδοσης. Ακούει στο όνομα «εξετάσεις». Σου προκαλούν κάποιο αδιόρατο εκνευρισμό, κι ας πρόκειται για μια ρουτίνα της σχολικής ζωής από την οποία συνήθως κανείς δεν παθαίνει ανεπανόρθωτο κακό. Γυμνάσιο είναι, δεν είναι και εισαγωγικές στο πανεπιστήμιο. Στα σχεδόν σαράντα χρόνια που έχουν περάσει από την αντίστοιχη δική μου πρώτη εμπειρία τα όποια τραύματα- αποτυχίες, ατυχίες, αστοχίες-  έχουν επουλωθεί. Έτσι, με κάποια άνεση κι εγώ κι η μητέρα σου σού λέμε «όλα θα πάνε καλά… οι εξετάσεις δεν είναι το παν… και μια αποτυχία είναι στο πρόγραμμα». Σου αποκρύπτουμε, όμως, τη δική μας μικρή αγωνία για την επίδοσή σου.

Είμαστε κι εμείς καλά εκπαιδευμένοι και προσαρμοσμένοι στον πολιτισμό του ανταγωνισμού, της επίδοσης και της επιτυχίας. Η δική σου εκπαίδευση σ’ αυτό το πεδίο μόλις τώρα μπαίνει στα βαθιά. Για τα επόμενα χρόνια της σχολικής σου ζωής πρέπει διαρκώς να αποδεικνύεις την ικανότητά σου να επιτυγχάνεις. Αυτή η ικανότητα θα βαθμολογείται διαρκώς, ακόμη κι όταν τελειώσεις το σχολείο ή το πανεπιστήμιο και θα χρειαστεί να δουλέψεις. Και τότε θα πρέπει να πετυχαίνεις: να είσαι στην ώρα σου στη δουλειά, να υπερκαλύπτεις το ωράριό σου- αν υπάρχει-, να ξεπερνάς τις νόρμες παραγωγικότητας, να ανελίσσεσαι στην ιεραρχία, να εξουδετερώνεις τους ανταγωνιστές σου. Η επιτυχία είναι η μόνη αποδεκτή επιλογή σε έναν κόσμο που, ωστόσο, χωράει λίγους επιτυχημένους. Γιατί κι η επιτυχία μοιράζεται σαν τον πλούτο: άνισα. Άλλωστε, ο πλούτος είναι από τα σημαντικότερα κριτήρια επιτυχίας, αν όχι το πρώτο. Τα άλλα είναι η εξουσία, η θέση σου στις πυραμίδες της ιεραρχίας, η αναγνώριση. Ένας άνθρωπος που απλώς κάνει καλά τη δουλειά του, ή ένας μαθητής που απλώς ρουφάει, φιλτράρει και ανασυνθέτει την όποια γνώση τού παρέχει το σχολείο αποκλείεται να θεωρηθούν επιτυχημένοι. Ο πρώτος πρέπει να έχει κάνει κάτι παραπάνω από τον διπλανό του, να έχει διαγκωνιστεί με αρκετούς συναδέλφους του. Ο δεύτερος έχει έναν πήχη με τον οποίο πρέπει πάντα να αναμετριέται: τον βαθμό. Όλοι μετριούνται στην κλίμακα του 0-20. Αλλά, επειδή η μέτρηση γίνεται εντός μιας ομάδας- μιας τάξης- το άριστα, το πολύ καλά, το καλά, το μέτρια και το κακά κατανέμονται σαν φυσικός πόρος εν ανεπαρκεία. Σχεδόν ποτέ δεν μένει χώρος για μια πλειοψηφία αρίστων. Εχθρός του καλού είναι το καλύτερο. Και ο καλύτερος.

Αυτό, όμως, Βέρα μου, έχει ορισμένες παρενέργειες. Η σχολική τάξη σου, όπως κι ο κόσμος ολόκληρος, χωρίζεται σε επιτυχημένους και αποτυχημένους. Αυτό μοιάζει με τη φυσική τάξη του κόσμου, αλλά έχει και πολλούς κινδύνους. Οι επιτυχημένοι, ιδιαίτερα οι πολύ επιτυχημένοι, μπορεί να είναι εξαιρετικά επικίνδυνοι άνθρωποι. Διάβασα, Βέρα μου, μια έρευνα Αμερικανών ειδικών που μελέτησαν δύο κατηγορίες ανθρώπων: από τη μια μεριά έβαλαν κοινούς εγκληματίες- δολοφόνους, διαρρήκτες, βιαστές-, ανθρώπους που έκαναν δεκαετίες φυλακή- άρα εξ ορισμού αποτυχημένους διότι και έγκλημα έκαναν και δεν κατάφεραν να ξεφύγουν- και από την άλλη ανώτατα στελέχη μεγάλων επιχειρήσεων. Ξέρεις τι διαπίστωσαν; Ότι η δεύτερη κατηγορία, η λαμπερή ομάδα των επιτυχημένων, των πολύ επιτυχημένων μάνατζερ που είχαν φτάσει στην κορυφή της ιεραρχίας ήταν πολύ επιθετικότερη και ηθικά πιο ανενδοίαστη από την πρώτη. Οι πρώτοι μπορεί και να έτρεμαν στη θέα του αίματος, να συγκινούνταν μπροστά στον τρόμο του υποψήφιου θύματός τους, να δίσταζαν να σουφρώσουν ένα πορτοφόλι και τελικά να είχαν πάτα κι ένα ψήγμα ενοχής. Οι δεύτεροι, όμως, θεωρούσαν το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο, το πιο αυτονόητο δικαίωμα το να απολύσουν με μια τους υπογραφή 10.000 άτομα ή το να βάλουν στο χέρι μερικά δισεκατομμύρια δολάρια μέσα από διαδικασίες νόμιμης κλοπής, αδιαφορώντας ή απλώς αγνοώντας πόσο ανθρώπινο πόνο προκαλούσαν. Οι μελετητές έμειναν εμβρόντητοι μπροστά στην ηθική τους απάθεια, που ονόμασαν ψυχοπάθεια της επιτυχίας. Αναρωτήθηκαν μάλιστα αν αυτό το ορμητικό ποτάμι ψυχοπαθών επιτυχών που έχει καταλάβει τις ηγετικές θέσεις της κοινωνίας-στις επιχειρήσεις, στην πολιτική, στην ακαδημαϊκή και τεχνοκρατική ελίτ-ευθύνεται για το γεγονός ότι ο οικονομικός μας πολιτισμός επιπλέει σε ένα συνονθύλευμα σκανδάλων, ανηθικότητας, κυνισμού, τυχοδιωκτισμού και απάθειας για την κοινωνική και περιβαλλοντική καταστροφή που προκαλεί στο πέρασμά του.

Οπότε, Βέρα μου, η επιτυχία δεν είναι μόνο θέμα δεξιότητας, ικανοτήτων και προσπάθειας. Είναι και θέμα επιλογής, μέτρου, ηθικής και ψυχολογικής ισορροπίας. Δεν σου προσφέρω ένα ιδεολογικό άλλοθι για ενδεχόμενες αστοχίες στην πρώτη δοκιμασία σου σε εξετάσεις. Αλλά έναν οδηγό επιβίωσης στο ποτάμι της συλλογικής ψυχοπάθειας. Για να παραλλάξουμε αυτό που ’λέγαν οι παλιότεροι -καλύτερα φτωχός και υγιής παρά πλούσιος και ασθενής-. καλύτερα αποτυχημένος και ισορροπημένος, παρά επιτυχής και ψυχοπαθής.

Παρ’ όλα αυτά, οφείλω να σου ευχηθώ-τι άλλο;- «καλή επιτυχία».