Το μαύρο κουτί (13/6/2009)

Ένα αεροσκάφος πέφτει στη μέση του ωκεανού, χάνεται τρεις, τέσσερις, δέκα χιλιάδες λεύγες υπό τη θάλασσα, άδηλος τάφος για τις ψυχές που μετέφερε. Το κουφάρι του σκάφους συντρίβεται, διαλύεται σε χίλια κομμάτια, τα σπαράγματά του σκορπίζονται σε αποστάσεις εκατοντάδων μιλίων. Θρήνος και τα συνήθη τραγικά «γιατί;». Έρευνες στο χάος του ωκεανού, αλλά η μόνη πιθανότητα για μια απάντηση βρίσκεται στην ανεύρεση του περίφημου «μαύρου κουτιού» – αυτού που στην πραγματικότητα είναι πορτοκαλί. Αλλά πού να βρεις ένα μαύρο κουτί στον αχανή ωκεανό, στα απρόσιτα βάθη του; Τα συνεργεία, τα πλοία, τα βαθυσκάφη οργώνουν τις θάλασσες, αλλά ψάχνουν σταγόνα στον ωκεανό. Κυριολεκτικά αυτή τη φορά.

Ένα «μαύρο κουτί» χαμένο στον εκλογικό ωκεανό της Ευρώπης είναι και τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών. Οι πιθανότητες να εντοπιστεί είναι ελάχιστες -θα δώσουν βέβαια παχυλά μεροκάματα σε χιλιάδες εκλογολόγους, συμβούλους επικοινωνίας και γραφειοκράτες της πολιτικής στις 27 χώρες της Ε.Ε.- κι έτσι επιτρέπεται στον καθένα να εικάσει κατά βούληση το περιεχόμενό του. Η αλήθεια είναι ότι τις ευρωπαϊκές ελίτ δεν θα έπρεπε να τις απασχολεί τίποτε άλλο εκτός από το περιεχόμενο του «μαύρου κουτιού», δηλαδή η άδηλη βούληση περίπου 200 εκατομμυρίων Ευρωπαίων που επέλεξαν να απόσχουν από τη μόνη δημοκρατική διαδικασία της Ε.Ε. Διότι, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει με τα «μαύρα κουτιά» των μοιραίων αεροσκαφών, το «μαύρο κουτί» των ευρωεκλογών δεν αποτελεί αντανάκλαση των διάφανων ψηφοδόχων. Η σιωπηρή ψήφος δεν είναι μια ηχώ της πραγματικής. Και στην πολιτική ψυχολογία των 200 εκατομμυρίων Ευρωπαίων που απείχαν δεν επικρατούν κατ’ αναλογίαν οι τάσεις που καταγράφηκαν στα 160 εκατομμύρια αυτών που πήγαν. Κανείς δεν ξέρει ποια είναι η βούληση αυτών που αρνούνται να εκφράσουν βούληση.

Υπάρχει ένας χαρακτηριστικός για την απήχηση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος συμβολισμός. Στο πρωτάθλημα της αποχής του περασμένου Σαββατοκύριακου, μόνο δύο χώρες απέχουν θεαματικά από τον τραγικά χαμηλό μέσο όρο συμμετοχής στην ψηφοφορία. Το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο, με ποσοστά από 81% έως 90%. Οι χώρες και κοινωνίες που βρίσκονται κοντά στο «κράτος των Βρυξελλών» και οι μόνες που βρίσκονται μακράν μπροστά στη μέση απόλαυση του ευρωπαϊκού πλούτου. Με κατά κεφαλήν ΑΕΠ θεαματικά μεγαλύτερο από τον μέσο ευρωπαϊκό όρο, είναι από τα λίγα έθνη της ευρωπαϊκής οικογένειας που έχουν ευκρινείς λόγους να υπερασπίζονται το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, που άλλωστε βρίσκεται στην αυλή τους. Κατά κάποιο τρόπο, η αποχή θύμισε ότι τα ουσιαστικά σύνορα της ενιαίας Ευρώπης για πολλούς Ευρωπαίους εκτείνονται ελάχιστα πέρα από αυτές τις δύο χώρες.

Επομένως, απομένει το άφαντο «μαύρο κουτί». Οι εύκολες ερμηνείες των ευρωπαϊκών ηγεσιών, τουλάχιστον αυτών που δεν αμφισβητούν ανοικτά τον βηματισμό της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με παραλλαγές ρατσισμού, εθνικισμού, ξενοφοβίας και πατριωτικού καπιταλισμού, είναι πως η αποχή είναι μια προσωρινή αποσκίρτηση, ένας στιγμιαίος θυμός, σχεδόν ένα περαστικό οικογενειακό καβγαδάκι. Οι συνήθεις δημόσιες απολογίες τους εξαντλούνται σε ένα μείγμα αυτοκριτικής για επικοινωνιακά ελλείμματα και λάθη και προσαρμογής στο «μήνυμα της κάλπης». Αν, καλή ώρα, το μήνυμα είναι δεξιόστροφο, τα κυβερνώντα κόμματα με ευκολία ανασύρουν από τα συρτάρια τους καρατζαφέρειες ή ακόμη και μουσολινικές ατζέντες. Αν είναι αριστερόστροφο, με την ίδια ευκολία επιστρέφουν στον μεσαίο χώρο και στα περίχωρά του. Το έχουμε δει πολλές φορές το έργο. Αλλά το πρόβλημα έχει πάψει προ πολλού να είναι το μήνυμα της κάλπης. Το πρόβλημα είναι το μήνυμα εκτός κάλπης. Το πρόβλημα είναι το «μαύρο κουτί».

Πού στρέφεται αυτό το απροσδιόριστο μείγμα απάθειας, αδιαφορίας, δυσφορίας και θυμού που εκφράζει η άβουλη βούληση των 200 εκατομμυρίων Ευρωπαίων, των 2 εκατομμυρίων Ελλήνων; Ουδείς δικαιούται να της αφαιρέσει το πολιτικό περιεχόμενο απλώς και μόνο επειδή το αγνοεί. Βολικό για τον κ. Καραμανλή, για παράδειγμα, να θεωρεί ιδιοκτησία του τους γαλάζιους ψηφοφόρους που προτίμησαν λίγο κρασί, λίγο θάλασσα και τ’ αγόρι τους (ή το κορίτσι τους) την περασμένη Κυριακή, αλλά τι τον κάνει να πιστεύει ότι η αποσκίρτηση δεν είναι οριστική; Και μάλιστα όχι απλώς από το κόμμα του, αλλά από το σύνολο του αναγνωρίσιμου σήμερα πολιτικού συστήματος.

Η μόνη ρεαλιστική δυνατότητα να εντοπίσουμε και να ακτινογραφήσουμε τις πολιτικές ροπές που περιέχει το μαύρο κουτί είναι να θυμηθούμε τη βιοποικιλότητα του εκλογικού ωκεανού στον οποίο έχει χαθεί. Που περιλαμβάνει 27 χώρες με μεγέθη και επιδόσεις εξωφρενικής ανισότητας, 27 κοινωνίες που κινούνται ανάμεσα στα απόλυτα άκρα πλούτου και φτώχειας (με το Λουξεμβούργο στο ένα άκρο και τη Ρουμανία στο άλλο), 27 έθνη που βιώνουν με εντελώς εθνικά χαρακτηριστικά κοινωνικές αντιθέσεις και προβλήματα, 27 οικονομίες που βιώνουν σε διαβαθμίσεις δημοσιονομικές κρίσεις με εθνικά credit, μια ενιαία αγορά χρήματος και αγαθών, ένα Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης-απολίθωμα του νεοφιλελευθερισμού και μια οικονομική κρίση που διέτρεξε την Ευρώπη από τη μια άκρη στην άλλη, οδηγώντας σε χρεοκοπία και τις εθνικές και τις ευρωπαϊκές πολιτικές. Η συγκυρία της χρηματοπιστωτικής κρίσης και της ύφεσης ήταν μια ιστορική ευκαιρία για το ευρωπαϊκό οικοδόμημα να αποδείξει αν και σε τι είναι χρήσιμο. Τι ακριβώς προστάτευσε; Προστάτευσε τέσσερα μόνο πράγματα: το ευρώ ως κοινό νόμισμα του ευρωπαϊκού πυρήνα, το Σύμφωνο Σταθερότητας ως μοναδικό λόγο ύπαρξης της γραφειοκρατίας των Βρυξελλών και της Φρανκφούρτης, το χρηματοπιστωτικό σύστημα ως σύμβολο της ηγεμονίας του παρασιτικού κεφαλαίου στο παραγωγικό και τις χρηματιστηριακές αγορές, που εδώ και τρεις μήνες κάνουν κερδοσκοπικό πάρτι στην πλάτη των θυμάτων της κρίσης. Όλα τ’ άλλα η ευρωπαϊκή ελίτ τα εγκατέλειψε στη μοίρα τους, ή στον «πατριωτισμό» των ηγεσιών κάθε χώρας: την απασχόληση, τις επιχειρήσεις που εξακολουθούν να πτωχεύουν, τις οικονομίες που βρίσκονται στα πρόθυρα χρεοκοπίας, τα κράτη πρόνοιας, τα εισοδήματα, τους εταίρους-παρίες, τους πολίτες της. Ακόμη και η πληθωρική ρητορική του περασμένου φθινοπώρου κατά του νεοφιλελευθερισμού, των golden boys και των χρυσοκάνθαρων του χρήματος εξανεμίστηκε. Το ιδεολογικό και πολιτικό εκκρεμές της Ευρώπης διέσχισε σχεδόν όλη την τροχιά από αριστερά προς δεξιά για να ακινητοποιηθεί στις γνώριμες θέσεις της οικονομικής «ορθοδοξίας». Κι αυτό, παρ’ ότι τα αποτελέσματα της κρίσης δεν έχουν ξεδιπλωθεί ακόμη, δεν έχουν πάρει τη δραματική διάσταση που όλοι προέβλεπαν, βρίσκονται κι αυτά κλεισμένα σ’ ένα χαμένο «μαύρο κουτί».

Τι συμπέρασμα να βγάλει απ’ αυτές τις εξωφρενικές πιρουέτες της ευρωπαϊκής ελίτ ο μέσος Ευρωπαίος (και ο μέσος Ευρωπαίος δικαιωματικά αναδεικνύεται από το 59% των ψηφοφόρων που σνόμπαραν τις εκλογές); Πρώτον, ότι η πολιτική διεργασία στην Ε.Ε. είναι βαθιά αναξιόπιστη και αναποτελεσματική, ιδιαίτερα από τη στιγμή που οι πολιτικοί υποδοχείς της διαμαρτυρίας και της αγωνίας του (πρωτίστως οι σοσιαλδημοκράτες και με μεγαλύτερη ευελιξία οι φιλελεύθεροι) δεν μπορούν να είναι συνεπείς ούτε με τον ίδιο τους τον εαυτό. Δεύτερον, ότι η ενιαία Ευρώπη επιδεικνύει μια αντιστρόφως ανάλογη ευαισθησία έναντι των κοινωνιών και των αγορών, ρίχνοντας προκλητικά και αποκλειστικά το βάρος της στις δεύτερες. Τρίτον, ότι η δημοκρατική διαδικασία στην Ε.Ε. γίνεται ένα ευτελές πρόσχημα για την απομάκρυνση της πραγματικής ευρωπαϊκής εξουσίας από κάθε έννοια ελέγχου και δημόσιας λογοδοσίας. Τέταρτον, ότι μια διαδικασία οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσης που εδώ και έξι δεκαετίες εξελίσσεται κατά κανόνα ερήμην των λαών είναι μάλλον απίθανο να παραγάγει τελικά κάτι υπέρ τους.

Μπορούμε, λοιπόν, βάσιμα να εικάσουμε ότι το «μαύρο κουτί» της αποχής περιέχει μια ισχυρή δόση ευρωσκεπτικισμού. Αυτό αφορά τις κοινωνίες και των 27 χωρών της Ε.Ε. Μπορούμε επίσης να διαπιστώσουμε ότι, με διαφορετικές διαβαθμίσεις και αποχρώσεις σε κάθε χώρα, περιέχει μια δυναμική (και όχι στατική, του καναπέως) αποδοκιμασία των πολιτικών συστημάτων. Μπορούμε επίσης να φοβόμαστε ότι σε μια επόμενη πολιτική συγκυρία το «μαύρο κουτί» μπορεί ν’ ανοίξει και να διοχετεύσει τη δυσφορία σε ακροδεξιές, ρατσιστικές, φασίζουσες και εθνικιστικές ρητορείες. Να κρύβει δηλαδή ένα «αυγό του φιδιού», όπως εφιαλτικά αποκαλύπτει η ευκολία με την οποία υπέκυψαν κυβέρνηση, κόμματα και ΜΜΕ στην ανθρωποφαγική μεταναστευτική ατζέντα του ΛΑΟΣ. Και μπορούμε, τέλος, να ελπίζουμε ότι θα υπάρξουν εκείνες οι πολιτικές οντότητες που θα σπάσουν τον πολιτικό φαύλο κύκλο και θα αντιπαραθέσουν στην ατζέντα των μικρομέγαλων Λεπέν, μια απλή και καθαρή ατζέντα ανθρωπιάς, αλληλεγγύης και αυτενέργειας των πολιτών. Άλλωστε, στον πάτο κάθε «μαύρου κουτιού», όπως και στης Πανδώρας, βρίσκεται πάντα η ελπίδα.