Οδηγός επιβίωσης για αναχωρητές

«Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί. Καθένας μας είναι κομμάτι της θάλασσας, συνέχεια της στεριάς. Γι’ αυτό, όταν ακούσεις την καμπάνα να χτυπά, μη ρωτάς «για ποιόν χτυπά;» Χτυπά για σένα».

Θυμάμαι αυτούς τους στίχους από τότε που ήμουν παιδί. Μια φράση από ένα ποίημα του εκκλησιαστικού ποιητή της ελισαβετιανής Αγγλίας Τζον Νταν, στα μέσα του 16^ου αιώνα. Εγώ τότε δεν διάβασα ποίηση, πολύ περισσότερο ελισαβετιανή, αλλά για κάποια χρόνια ήταν το μόνο που είχα διαβάσει από το ογκώδες- έτσι μου φαινόταν τότε- μυθιστόρημα που Χεμινγουέι «Για ποιον χτυπά η καμπάνα». Για λόγους που σήμερα μου είναι προφανείς ο Χεμινγουέι το είχε επιλέξει σαν εισαγωγικό μότο του βιβλίου του. Δεν ξέρω γιατί αυτοί οι στίχοι είχαν μια σχεδόν μαγική επίδραση σε ένα ποιητικά αμύητο παιδί.

Με τα χρόνια, οι στίχοι του Νταν αποκτούσαν άλλη υπόσταση κάθε φορά, σαν νοηματοδοτούσαν τις διαφορετικές διαστάσεις της ζωής που ανακάλυπτα σε κάθε ηλικιακή φάση. Στα χρόνια της πρώτης πολιτικής αφύπνισης, έβλεπα μέσα τους την παραίνεση της αλληλεγγύης, αργότερα διάβαζα ανάμεσα στις λέξεις μια ζοφερή προειδοποίηση για το μέλλον, το οποίο στη συνέχεια έγινε παρόν και ήδη είναι παρελθόν. Και πράγματι, η καμπάνα έχει ηχήσει επανειλημμένα και σ’ όλες τις περιπτώσεις ο συναγερμός της αφορούσε εμμέσως ή αμέσως και μένα (έτσι το βλέπω εκ των υστέρων). Προϊούσης της αμείλικτης μέσης ηλικίας ανακάλυψα ανάμεσα στις λέξεις του Νταν την πένθιμη διαπίστωση για τη ματαιότητα της διέλευσής μας από τη ζωή (αν υποθέσουμε ότι ο Νταν κυριολεκτούσε, το μακάβριο κάλεσμα της καμπάνας αντιστρέφει το κανιβαλικό μότο του πολιτισμού μας: δεν ισχύει το «ο θάνατός σου, η ζωή μου». Αντιθέτως, «ο θάνατός σου, είναι και θάνατός μου». ‘H τουλάχιστον μια ηχηρή προαναγγελία του).

Μακριά από τον πεσιμισμό αυτών των διατυπώσεων, αυτός ο ανυποψίαστος εκκλησιαστικός ποιητής, ένας πιστός του Θεού μάλλον χτύπησε φλέβα: την πιο ευαίσθητη φλέβα του οικονομικού μας πολιτισμού, που πάλλεται στα όρια του ανευρύσματος, μέχρι να πνίξει στο αίμα τα τελευταία ηλεκτρομαγνητικά κύματα που εκπέμπει ο φλοιός του εγκεφάλου μας. Ο Τζον Νταν δεν περιγράφει μόνο τους ακατάλυτους δεσμούς μας ως ανθρωπότητας. Περιγράφει και τις αλυσίδες μας, τα καταθλιπτικά δεσμά αλληλεξάρτησης πάνω στα οποία στηρίζεται ολόκληρη η πολύπλοκη οικονομική μηχανή που παράγει τον πλούτο και ικανοποιεί τις πιο εξειδικευμένες ανάγκες, τις πιο διεστραμμένες καταναλωτικές μας επιθυμίες.

Αυτό είναι και το πρόβλημα με τους (κατά συνθήκην) προλετάριους. Αν αποφασίσουν να απαλλαγούν από τις αλυσίδες τους, το πιο πιθανό είναι ότι μαζί μ’ αυτές θα καταστρέψουν κρίσιμους κρίκους του κοινωνικού ιστού, ακόμη και μεγάλες περιοχές της ταξικής τους οντότητας. Ένα είδος αυτοκαταστροφής, και όχι πάντα δημιουργικής.

Φανταστείτε τον εαυτό σας σαν ένα αναχωρητή της ζωής. Μπουχτισμένος από τον πολιτισμό του περιττού, αποφασίζετε να απαλλαγείτε από το ένδυμα της υπερκατανάλωσης. Υπάρχουν πολλά πράγματα που σας ενοχλούν ως καταγεγραμμένες ανάγκες, και είστε βέβαιοι ότι μπορείτε να ζήσετε χωρίς αυτά, χωρίς να χάνετε ούτε μόριο σκόνης από τον πολιτισμό σας. Μπορείτε να ζήσετε χωρίς κινητό, όπως ζούσατε πριν δεκαπέντε χρόνια. Μπορείτε να ζήσετε ενδεχομένως και χωρίς σταθερό τηλέφωνο. Χωρίς τηλεόραση, χωρίς υπολογιστή, Internet και e-mail, χωρίς MP3, χωρίς τραπεζικές καταθέσεις και δάνεια, χωρίς ψηφιακές συσκευές, χωρίς πιστωτική κάρτα, χωρίς ευμεγέθη γκαρνταρόμπα, χωρίς δεκάδες ζευγάρια παπούτσια, χωρίς αγωνία για το πότε θα γίνουν εκλογές, χωρίς εταιρείες δημοσκοπήσεων.

Αποφασίζετε να ζήσετε όχι ακριβώς σαν στηλίτης, αλλά σαν αυτάρκης αγρότης που συντηρείται και τρέφεται από τις ντομάτες και τα λαχανικά που παράγει στον κήπο του, από το κρέας των ζώων που ανατρέφει με τις πιο φυσικές προδιαγραφές, σ’ ένα θερμοκήπιο αυτοτροφοδοτούμενης ατομικής οικονομίας. Διατηρείτε τις ελάχιστες δυνατές- και μάλλον αναπόφευκτες- επαφές με το υπόλοιπο σώμα της πολυσχιδούς οικονομίας: με τη ΔΕΗ, την εταιρεία ύδρευσης, με αραιές επισκέψεις στην πόλη, μόνο για άκρως απαραίτητα πράγματα που αδυνατείτε να παραγάγετε μόνοι σας και για υπηρεσίες που αδυνατείτε να παρέχετε στον εαυτό σας. Υπερασπίζεστε με ρομαντικό πείσμα μια προηγούμενη φάση οικονομικής ανάπτυξης, την οποία πάντως οι γονείς σας και οι παππούδες σας εγκατέλειψαν μετά χαράς, καθώς ήταν συνδεμένη –για τους περισσότερους- με τη φτώχεια και την ανέχεια.

Το οικονομικό σας σχέδιο προϋποθέτει βεβαίως ένα εισόδημα, ήδη πραγματοποιημένο στον πολιτισμό του περιττού που με ενθουσιασμό εγκαταλείπετε και υπονομεύετε. Κάπως πρέπει να αγοράσετε το μικρό σας παράδεισο, κάπως πρέπει να κτίσετε το ταπεινό σας βασίλειο, κάπως πρέπει να το τροφοδοτήσετε με τη στοιχειώδη υποδομή, που είναι αδύνατο να δημιουργήσετε εκ του μηδενός. Προφανώς, δεν υπάρχει κανένας λόγος να ανακαλύψετε από την αρχή τη φωτιά, τον τροχό, να διανύσετε την εποχή του λίθου, του χαλκού και του σιδήρου, να εφεύρετε τη γραφή, την καλλιέργεια, την κτηνοτροφία, την υφαντουργία. Ωστόσο, αν εξαιρέσετε αυτούς τους μικρούς συμβιβασμούς, που αντιστοιχούν περίπου σε εκατό χιλιάδες χρόνια ανθρώπινης ιστορίας και προϊστορίας, είστε πεπεισμένοι ότι έχετε κάνει delete περίπου το 70% των καταναλωτικών καταναγκασμών που νιώθετε να σας πνίγουν. Πέρα από τον ατομισμό των επιλογών σας, νιώθετε ότι έχουν και μια διάσταση προσφοράς, καθώς απαλλάσσουν το περιβάλλον από ένα σωρό καταστροφικές επιβαρύνσεις και την κοινωνία από χιλιάδες αρνητικά φορτία. Υπάρχει και μια ιδεολογική πατίνα εξέγερσης στον αναχωρητισμό σας.

Ωραία. Τώρα πάμε και να κεφαλαιοποιήσουμε τις συνέπειες. Όχι σε σας (υποθέτουμε ότι είστε ευτυχείς στην αυτάρκη ουτοπία σας), αλλά στους άλλους. Αν υποθέσουμε ότι μιαν ανάλογη επιλογή κάνει το 10% του πληθυσμού στην αναπτυγμένη Δύση, το πιθανότερο είναι ότι η ανθρωπότητα θα ισορροπήσει επικίνδυνα ανάμεσα σ’ έναν παγκόσμιο πόλεμο κι ένα κραχ. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι θα χάσουν τις δουλειές τους από τις αυτοκινητοβιομηχανίες, τις εταιρείες κινητής τηλεφωνίας και υψηλής τεχνολογίας των οποίων αρνείστε να είστε πλέον πελάτης. Τα παιδιά σας, τα οποία με περισσές θυσίες σπουδάσατε στα χρηματοοικονομικά, στη στατιστική ή στην ψηφιακή τεχνολογία θα μείνουν άνεργα. Τράπεζες θα κλείσουν, χρηματιστήρια θα καταρρεύσουν, επιχειρήσεις θα πτωχεύσουν, επιχειρηματίες θα αυτοκτονήσουν, επενδυτές θα βρεθούν σε απόγνωση. Κύματα μεταναστών από τις χώρες του υπεραναπτυγμένου Βορρά θα κατηφορίζουν προς τον ημιανεπτυγμένο ή υπανάπτυκτο Νότο αναζητώντας πρόσβαση στις βιολογικές ντοματούλες σας και το φρεσκοαρμεγμένο γαλατάκι σας. Τα τρόφιμα που θα παράγετε εσείς και οι όμοιοί σας στους παραγωγικούς παραδείσους σας θα γίνουν τα νέα χρηματιστηριακά προϊόντα. Οι αναχωρητικές νησίδες σας θα περικυκλωθούν από πεινασμένους καταναλωτές και αδηφάγους επενδυτές. Το δίλημμά σας θα είναι περίπου: ή του βάζω φωτιά και το κάνω ίσωμα, ή μετεξελίσσομαι σε πολυεθνική.

Στο μυθικό αυτό σενάριο ίσως βρίσκονται εν σπέρματι και αρκετές ιστορίες της λεγόμενης εναλλακτικής οικονομίας που μετεξελίσσεται σε καπιταλισμό του κερατά, όχι απαραίτητα από τύψεις για τις χαμένες καταναλώσεις και τις κατεστραμμένες θέσεις εργασίας.

Το μήνυμα δεν είναι, βέβαια, καταναλώστε ό,τι μαλακία γεννά το αρρωστημένο μυαλό των σχεδιαστών προϊόντων για να μη μείνει κανένας χωρίς δουλειά. Αλλά ό,τι χρειαζόμαστε μια ισορροπία ανάπτυξης και κατανάλωσης, έναν στοιχειώδη κοινωνικό έλεγχο πάνω στο μηχανισμό δημιουργίας και αποδοχής των αναγκών. Η αγορά έχει την τάση να επεκτείνει τις ανάγκες στο άπειρο, δημιουργώντας νέα δεδομένα υστέρησης και φτώχειας στα στρώματα που δεν μπορούν να ακολουθήσουν. Η εισοδηματική ανισότητα έχει την τάση, αντίθετα, να φρενάρει το μηχανισμό δημιουργίας των νέων αναγκών. Απ’ αυτήν την αντίφαση προκύπτει μια ισορροπία, αλλά ολότελα ανασφαλής, που παράγει μικρές και μεγάλες κρίσεις, καταστροφές και καταρρεύσεις. Μια εναλλακτική, πιο ανθεκτική ισορροπία θα προϋπέθετε τη δημοκρατία της ζήτησης και τη δικτατορία της προσφοράς. Αλλά η θυσία που απαιτείται στο δεύτερο σκέλος της εξίσωσης θίγει το θεμέλιο λίθο του οικονομικού μας πολιτισμού: το κέρδος. Σ’ αυτό το ακατάλυτο σύνορο θα συντρίβονται για πολύ ακόμη οι μικρές ουτοπίες αναχωρητών της κατανάλωσης του περιττού και της παραγωγής του αναγκαίου.

ΚΙΜΠΙ

Kibi2g@yahoo.gr (και http://kibi-blog.blogspot.com/)